Okres zimy to czas na przemyślenia i zaplanowanie wiosennych zasiewów. W ostatnich latach mocno dały się we znaki okresy posuchy, które ograniczyły plonowanie roślin. W okresach tych dało się zauważyć, że lucerna była jedną z nielicznych roślin odpornych na suszę. Spowodowało to zainteresowanie uprawą lucerny, o czym świadczą liczne zapytania kierowane do doradców w tej sprawie.
Zainteresowanie uprawą lucerny na zielonkę wzrasta także w związku ze stałym wzrostem zapotrzebowania na wysoko wydajną, wysokobiałkową paszę. Ponadto uprawa lucerny wpływa bardzo korzystnie w płodozmianie na:
• strukturę gleby,
• właściwości fizykochemiczne,
• aktywność biologiczną drobnoustrojów w glebie,
• żyzność gleby,
• przemieszczanie składników pokarmowych z dolnych do górnych warstw gleby,
• wzbogacenie gleby w substancję organiczną.
Ocenia się, że lucerna po drugim roku wegetacji pozostawia w resztkach pożniwnych, w 50 centymetrowej warstwie gleby około: 135 kg azotu, 45 kg potasu, 35 kg fosforu i ponad 100 kg wapnia.
Lucerna jest jednym z najlepszych przedplonów pod inne rośliny. Przedplon taki, przy bardzo dużym udziale zbóż w skali województwa i w poszczególnych gospodarstwach jest niezwykle cenny. Ponadto lucerna może być ważnym elementem programów ochrony środowiska, programów rolnośrodowiskowych, produkcji ekologicznej i integrowanej oraz innych programów wspieranych przez Unię Europejską.
Niestety oprócz wielu zalet, lucerna ma bardzo duże wymagania klimatyczne, glebowe i technologiczne, które limitują możliwość jej uprawy w naszym województwie. Kwaśne gleby, często występujące mroźne zimy, nieodpowiedni poziom wody gruntowej, niska kultura wielu gleb powodują, że uprawa lucerny w czystym siewie obarczona jest dużym ryzykiem.
W naszych warunkach znaczenie gospodarcze ma lucerna siewna i lucerna mieszańcowa w uprawie na zielonkę, przy czym lucerna mieszańcowa cechuje się lepszą zimotrwałością, lepszą wytrzymałością na okresowe posuchy i mniejszymi wymaganiami glebowymi i uprawowymi. Odmiany krajowe lucerny mieszańcowej stosunkowo dobrze zimują i plonują przy mniej intensywnej technologii produkcji lecz ich dostępność na rynku nasion jest ograniczona.
Wymagania klimatyczne
Lucerna jest rośliną ciepłolubną, długiego dnia. Normalny wzrost lucerny następuje przy temperaturze 20°C, a wyższa temperatura i dostatek wody bardzo poprawiają plonowanie, poprzez szybsze przyrosty i wcześniejsze kwitnienie.
Mrozy wynoszące około minus 25°C bez okrywy śnieżnej uszkadzają rośliny, a wiatry przy bezśnieżnej zimie powodują wysmalanie. Groźne dla lucerny są również wiosenne przymrozki występujące już po ruszeniu wegetacji, po pierwszych dniach ocieplenia.
Wymagania glebowe
Najlepsze do uprawy lucerny są gleby o głębokiej warstwie ornej, średnio zwięzłe, zasobne w składniki pokarmowe o uregulowanych stosunkach wodnych i powietrznych z kompleksów pszennych, żytniego bardzo dobrego i dobrego – klasy bonitacyjne I-III. Optymalnym odczynem gleby jest pH od 6,5 do 7,0. Nie należy uprawiać lucerny na glebach kwaśnych, torfowych, piaszczystych lub bardzo zwięzłych, a także o wysokim poziomie wód gruntowych lub źle wykonanej melioracji. Na polach, gdzie łatwo tworzy się skorupa lub zastoiska wodne po zimie lub po opadach deszczu, lucerna będzie łatwo wypadać.
Stanowisko w zmianowaniu
Najlepszym przedplonem dla lucerny są okopowe nawożone obornikiem, dobrze odchwaszczone i zasobne w składniki pokarmowe. Można też uprawiać lucernę po rzepaku i zbożach pod warunkiem wysokiej zasobności gleby w składniki pokarmowe i obojętnym odczynie gleby.
Rozpatrując przedplon trzeba mieć szczegółową informację o herbicydach stosowanych w tych przedplonach, terminach ich stosowania i dawkach, a także znać przebieg pogody w roku poprzednim. Lucerna jest bardzo wrażliwa na pozostałości atrazyny lub symazyny stosowanej zazwyczaj w kukurydzy, w preparatach np.: Azoprim 50 WP, Azotop 50 WP, a także na inne środki stosowane w przedplonach, zwłaszcza gdy rok poprzedzający siew lucerny był suchy. Jeśli w zbożach ozimych stosowany był np. preparat Glean 75 WG, lucernę w takim stanowisku można posiać dopiero po 2 latach. Na stosowane herbicydy należy zwrócić szczególną uwagę siejąc lucernę po burakach i wymarzniętym rzepaku ozimym.
Przygotowanie pola
Lato i jesień roku poprzedzającego siew lucerny należy przeznaczyć na staranne przygotowanie roli – odchwaszczenie, wapnowanie oraz uzupełnienie zasobności gleby w fosfor i potas – wg potrzeb wynikających z oceny zasobności gleby w te składniki. Niezbędna jest pielęgnowana podorywka po przedplonach zbożowych, a także głęboka orka zimowa po wszystkich roślinach. W przypadku występowania chwastów wieloletnich jak np. perzu, na polu przeznaczonym pod uprawę lucerny należy zastosować Roundup w dawce 4 l na hektar przed żniwami na dojrzewające zboże lub 5-6 l na ściernisko. Dawkę Roundupu można zmniejszyć do 3 l stosując tak zwane wspomagacze jak np. 5 kg siarczanu amonu.
Wiosną niezbędne są uprawki spulchniające przy użyciu włóki, kultywatora, bron, wałowanie przedsiewne wałem gładkim albo doprawienie gleby odpowiednim agregatem uprawowym na głębokość siewu nasion tak aby zapewnić płytkie umieszczenie nasion lucerny.
Nawożenie przedsiewne
Lucerna ma dużą zdolność wykorzystywania składników pokarmowych z gleby lecz dla wydania wysokich i stabilnych plonów potrzebuje wysokiego nawożenia.
Ponieważ lucerna jest bardzo wrażliwa na zakwaszenie gleby – pierwszym zabiegiem nawozowym winno być wapnowanie pola przeznaczonego pod uprawę lucerny po wcześniejszym zbadaniu gleby. Wapno w dawkach i rodzajach zalecanych przez Okręgową Stację Chemiczno-Rolniczą należy wysiać co najmniej pół roku przed siewem lucerny a najlepiej pod przedplon.
Nawożenie fosforem i potasem też winno wynikać z analizy zasobności gleby i zaleceń OSChR. Jesienią pod orkę należy przy średniej zasobności w glebie zastosować co najmniej 20 kg fosforu i 70 kg potasu. Jeżeli planujemy wysiewać lucernę jako siewkę w zboże dawkę fosforu zwiększamy o co najmniej 10 kg a potasu o 30 kg czystego składnika na 1 ha. Fosfor, ponieważ nie jest wypłukiwany z gleby można zastosować na zapas mnożąc zalecaną dawkę fosforu w latach pełnego użytkowania przez planowaną liczbę lat użytkowania lucerny.
Nawożenie przedsiewne lucerny azotem jest ograniczone, w siewie czystym do 20-25 kg N/ha, w przypadku wsiewki w jęczmień na ziarno do 60 kg N, a w przypadku wsiewki w owies na zielonkę do 80 kg N/ha.
Siew
Lucernę należy siać wiosną w siewie czystym lub w roślinę ochronną. Ze względów ekonomicznych preferowany jest siew w roślinę ochronną – zboże jare, mimo że jest on bardziej zawodny. Najlepszą rośliną ochronną dla lucerny jest jęczmień jary przeznaczony na ziarno. Dobrą rośliną ochronną jest również owies zbierany na zielonkę. Norma wysiewu zbóż musi być zmniejszona: jęczmienia na ziarno do 120 kg a owsa na zielonkę do 160 kg na 1 hektar. Wsiewkę lucerny w zboże wykonujemy dodatkowym przejściem siewnika w poprzek rzędów bezpośrednio po siewie rośliny ochronnej. Optymalny termin siewu w naszych warunkach to druga połowa kwietnia do pierwszych dni maja. Nasiona lucerny dobrze kiełkują w wilgotnej glebie o temperaturze około 8-10°C.
Zalecana głębokość siewu 1-2 cm, rozstawa rzędów w siewie czystym: 10-15 cm, w roślinę ochronną: 15-20 cm.
Norma wysiewu lucerny zależy od warunków i wynosi od 10 do 20 kg na 1 ha. W bardzo korzystnych warunkach, w siewie czystym wiosną może wystarczyć 10-12 kg na 1 ha dobrych nasion. W przypadku siania w roślinę ochronną w mniej korzystnych warunkach należy wysiewać co najmniej 16, a nawet 20 kg nasion na 1 ha.
Możliwy jest też siew letni lucerny, lecz braki wody w tym terminie mogą utrudnić wschody nasion, a ponadto opóźnienie siewu poza lipiec, może powodować w naszych warunkach wypadnięcia młodych roślin lucerny zimą.
Nasiona użyte do siewu muszą pochodzić z wiadomego źródła, o sprawdzonej sile kiełkowania, czystości i wilgotności, aby uzyskać odpowiednie wschody i ustrzec się przed kanianką i uciążliwymi chwastami. Konieczne jest zaprawianie nasion jedną z zalecanych zapraw przeciw zgorzeli siewek. Wskazane jest również zaprawianie nasion bezpośrednio przed siewem szczepionką bakteryjną zawierającą bakterie brodawkowe – Nitraginą.
Warto też rozważyć możliwość zlecenia siewu firmie stosującej siewniki.
Nawożenie w latach pełnego użytkowania
W dalszych latach uprawy lucerna potrzebuje w zasadzie głównie nawożenia fosforem i potasem. Zalecane dawki przy średniej zawartości w glebie wynoszą w czystym składniku: około 90 kg fosforu i 140 kg potasu na 1 hektar. Dawkę potasu należy podzielić na 2 części – pierwszą zastosować przed ruszeniem wegetacji a drugą po pierwszym pokosie. Nawozy stosować jak najszybciej po wykonaniu pokosu i unikać wysiewu na mokre liście lucerny. W przypadku stwierdzenia niedoborów wapnia i magnezu można stosować nawożenie pogłówne wapnem (dolomitem) w dawce do 2 ton na hektar, siarczanem magnezu w dawce do 50 kg na ha. Niedobory mikroelementów można uzupełnić odpowiednimi nawozami dolistnymi w terminie dwóch tygodni po zbiorze pokosu.
Głównym źródłem azotu dla lucerny jest azot dostarczany przez bakterie brodawkowe i na ogół jego ilość pokrywa zapotrzebowanie rośliny. W warunkach niekorzystnych, rozwój bakterii brodawkowych może być zbyt słaby i mogą wystąpić niedobory azotu co objawia się jasną barwą, chlorozą i żółknięciem liści oraz słabym wzrostem roślin. W takim przypadku nawożenie azotem jest konieczne.
Ochrona
Lucerna jak wszystkie rośliny uprawne jest wrażliwa, zwłaszcza w niekorzystnych warunkach klimatyczno-glebowych na choroby, szkodniki oraz zachwaszczenie. Już w momencie siewu nie można zapomnieć o zaprawieniu nasion przeciw zgorzeli siewek jednym z poniższych preparatów:
– Sarfun T 65 DS w dawce 3-4 g, Sarfun T 450 FS – 4 ml + 8 ml wody, Sarox T 500 FS – 4 ml + 4 ml wody, Zaprawa Funaben T – 3-4 g, lub Zaprawa nasienna T 75 DS/WS – 4 gram, na 1 kg nasion. Zaprawianie nasion jest jedynym sposobem zapobiegania chorobom w lucernie uprawianej na zielonkę. Ograniczona jest także możliwość zwalczania szkodników.
Do zwalczania chwastów zalecane są jedynie następujące herbicydy:
• Chwastox Extra 300 SL w dawce 2,5-3,5 l na 1 ha oraz Dicoherb 750 SL w dawce 0,75-1,0 l na ha w lucernie wsianej w zboże – gdy lucerna wykształci 1-3 liści właściwych, a zboża wykształcą zwarty łan, nie później jak do końca krzewienia. Gdy w skład mieszanki wchodzi owies należy stosować niższe z wymienionych dawek.
• Basagran 480 SL w dawce 2 3 l lub Basagran 600 SL w dawce 1,6-2,4 l lub Barox 460 SL w dawce 3 l na 1 hektar. W lucernie w sianej w zboża gdy lucerna wykształci pierwszy liść właściwy a zboża osiągną fazę minimum 2 liści.
• Basagran 480 SL w dawce 2-3 l lub Basagran 600 SL w dawce 1,6-2,4 l na 1 ha w roku siewu w fazie 2-3 liści właściwych lucerny.
• Kerb 50 WP w dawce 2 kg lub Kerb 500 SC w dawce 2 l na 1 ha – późną jesienią, pod koniec października do połowy listopada – w zwalczaniu perzu dawki należy zwiększyć odpowiednio do 3-5 kg i 3-5 l na 1 hektar.
• Asulox 400 SL w dawce 3-4 l na ha (zalecany do zwalczania głównie szczawiu tępolistnego i kędzierzawego) na plantacjach jednorocznych przed wykształceniem przez lucernę pąków kwiatowych.
Dość skutecznym sposobem zwalczania chwastów w roku siewu lucerny (w czystym siewie) jest ich wykaszanie na wysokości 10-15 cm. W następnych latach użytkowania zalecane jest bronowanie lucerny wiosną i po każdym pokosie co stymuluje wzrost lucerny, zwalcza niektóre chwasty, powoduje lepsze wykorzystanie stosowanych w tym czasie nawozów.
Chemicznego zwalczania chorób a także szkodników, w lucernie uprawianej na zielonkę, praktycznie nie stosuje się.
Pielęgnacja, zbiór i użytkowanie
Lucerna jest rośliną światłolubną dlatego roślinę ochronną należy zbierać jak najwcześniej, natychmiast uprzątając słomę. W przypadku wylegnięcia rośliny ochronnej należy ją wykosić, aby dać możliwość prawidłowego wzrostu wsiewki.
Lucerna siana z rośliną ochronną w pierwszym roku daje tylko jeden pokos, tak zwaną ścierniankę, którą należy wykosić w początku kwitnienia lucerny – nie wolno ściernianki wypasać.
Lucernę należy użytkować wyłącznie kośnie na wysokość 4-6 cm powyżej szyjki korzeniowej lucerny. Do koszenia lepiej jest używać kosiarki palcowej gdyż kosiarka rotacyjna powoduje mniejszą ilość pędów i słabsze odrastanie lucerny po pokosie. Nie wolno kosić maszynami typu „Orkan”. Chodzi o to aby nie uszkadzać szyjki korzeniowej która jest organem spichrzowym rośliny. W okresie jesieni w szyjce korzeniowej powstają zawiązki pączków z których wiosną wyrastają nowe pędy. Stan szyjki korzeniowej decyduje o przezimowaniu, trwałości i plonowaniu plantacji. Z tego względu zaleca się aby zbiór co najmniej jednego pokosu w roku był opóźniony do momentu kwitnienia. Dla dobrej regeneracji szyjki jest to szczególnie ważne przy ostatnim pokosie.
W latach pełnego użytkowania zbieramy w naszych warunkach 3 lub 4 pokosy. Przy zbiorze trzech pokosów lucernę kosimy w fazie początku kwitnienia. Gwarantuje to lepszą zimotrwałość plantacji, wysoki plon zielonki lecz słabszą jej jakość. Przy zbiorze czterech pokosów, pierwszy pokos należy zebrać w fazie przed lub na początku pąkowania, drugi pokos do początku kwitnienia, pokos trzeci i czwarty po około 40 dniach odrostu – w fazie przed pąkowaniem. Zielonka w ten sposób zbierana jest lepszej jakości i może być stosowana w żywieniu trzody, drobiu, bardzo wydajnych krów i młodzieży. Intensywność odrostów poszczególnych pokosów zależy od wielu czynników. Najwyższy zbiór masy zielonej lucerny uzyskujemy zwykle w pierwszym pokosie – 40-45% plonu łącznego, w drugim pokosie – 25-30%, w trzecim – 20-25%, a w czwartym plon jest najniższy.
W miarę ewentualnego wypadania z łanu lucerny, w puste miejsca należy wsiewać natychmiast koniczynę lub trawy aby nie dopuścić do rozprzestrzeniania się chwastów, które obniżają plony zielonki i jej wartość. Poprzez podsiewy możemy przedłużyć okres użytkowania plantacji.
Najniższe straty składników występują przy zbiorze lucerny na bezpośrednie skarmianie, a najwyższe na siano, gdyż w czasie przewracania pokosów ukruszają się liście lucerny które zawierają 22-23% białka gdy łodygi tylko 10-15%. Małe straty są przy zakiszaniu przewiędniętej zielonki w postaci bel owiniętych folią, lecz należy pamiętać ze sama lucerna trudno się zakisza i konieczny jest dodatek środków ułatwiających zakiszanie.
O intensywności produkcji pasz z lucerny w każdym roku decydują warunki pogodowe i sam rolnik odpowiednio reguluje wysokość nawożenia mineralnego i liczbę zbieranych pokosów.
Im intensywniejsze jest użytkowanie lucerny, tym okres jej wysokiej produkcyjności skraca się i w złych warunkach już po dwóch latach intensywnego użytkowania dalsze użytkowanie może być nieopłacalne.
Tadeusz Puścian