Zima zbliża się do nas nieubłaganie. Wraz ze spadkiem temperatur i opadami śniegu, zwierzęta zamieszkujące lasy i dzikie tereny zaczynają poszukiwać schronienia i pokarmu. Fauna dziko żyjąca coraz częściej nie jest w stanie przetrwać zimy bez pomocy człowieka, leśników i osób dokarmiających leśnych przyjaciół. Dziko żyjące zwierzęta stały się nieodzownym elementem krajobrazu terenów wiejskich. Widzimy je na polach, łąkach i obszarach przydomowych. Zwierzęta chętnie zasięgają wizyt w gospodarstwach rolnych, nie omieszkując wtargnięcia na teren budynków inwentarskich. Leśne stworzenia mimo, że są nie pozorne i wzbudzają w nas sympatię oraz ciepłe uczucie są rezerwuarem wielu chorób.
Zoonozy
Zoonozy to zakaźne lub pasożytnicze choroby odzwierzęce przenoszące się na człowieka, wywołane przez bakterie, wirusy, pierwotniaki i pasożyty. W 1959 r. WHO zdefiniowała zoonozy jako choroby i infekcje, które w sposób naturalny są transmitowane pomiędzy zwierzętami i ludźmi. Obecnie jest rozpoznanych blisko 210 zoonoz. Choroby te u zwierząt domowych i hodowlanych często wymagają podjęcia leczenia farmakologicznego. Często dochodzi do szybkiego usunięcia ze stada osobników chorych. Nie zawsze jednak zwierzę manifestuje objawy chorobowe. Dość często samo zwierzę nie wykazuje objawów choroby, wtedy jest tylko nosicielem. Ze względu na dużą mobilność zwierząt dziko żyjących stają się one rezerwuarem i wektorem drobnoustrojów groźnych dla ludzi, zwierząt hodowlanych i innych gatunków. Zoonozy na dzień dzisiejszy są wyzwaniem w kontekście szeroko pojętego zdrowia publicznego. Szacunkowe dane mówią, że ponad 77% pojawiających się chorób zakaźnych pochodzi od zwierząt. W ostatniej dekadzie na kontynencie Europejskim i na świecie obserwuje się wyraźny wzrost zachorowalności ludzi na zoonozy. Zatem kluczowe staje się opracowanie nowych strategii i podjęcia szeregu działań aby bardzo szybko zapobiegać rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych.
Drogi transmisji
Zwierzęta nieudomowione są rezerwuarem ogromnej liczby wirusów, włączając wirusy patogenne dla zwierząt towarzyszących, udomowionych i człowieka. Największe ryzyko zakażenia człowieka zoonozą występuje przy ugryzieniu albo innym bezpośrednim kontakcie z chorym zwierzęciem, jego wydalinami, wydzielinami lub surowcami pochodzenia zwierzęcego (kości, krew, mięso, pióra) w czasie rozbiórki tusz sztuk zakażonych. Niektóre choroby odzwierzęce, pomimo podejmowania znacznych wysiłków ze strony służb medycznych i weterynaryjnych nadal nie zostały wyeliminowane ze środowiska. Inne, które pojawiły się niedawno takie jak SARS, zakażenie wysoko patogennym wirusem ptasiej grypy, wirusem Nipah oraz gorączki krwotocznej, stanowią teoretyczną możliwość wywołania epidemii groźnych dla zdrowia i życia populacji ludzi. Grupą podwyższonego ryzyka są leśnicy i myśliwi, incydentalnie ludzie przebywający w celach rekreacyjnych na terenach leśnych oraz rolnicy i osoby obsługujące zwierzęta gospodarskie.
Zwierzęta łowne stanowią rezerwuar wielu gatunków drobnoustrojów chorobotwórczych dla zwierząt gospodarskich, chociaż nisze ekologiczne zasiedlane przez obydwie grupy zwierząt różnią się i z reguły rzadko współistnieją razem. Pojawienie się większości chorób zwierząt gospodarskich było prawdopodobnie efektem przeniesienia patogenów z dzikich zwierząt na zwierzęta udomowione i głównie za pośrednictwem zwierząt udomowionych na człowieka. Transmisja patogenów pomiędzy zwierzętami łownymi i zwierzętami hodowlanymi nie ma charakteru jednokierunkowego odbywa się ona zazwyczaj dwukierunkowo. Zjawisko transmisji patogenów pomiędzy zwierzętami dzikimi, zwłaszcza zwierzętami łownymi i zwierzętami gospodarskimi powoduje straty finansowe na skutek chorób, spadku produkcji zwierzęcej w tym: mięsa, mleka oraz kosztami leczenia i profilaktyki. Dużą stratą jest brakowanie osobników z hodowli i ich śmiertelność. Straty w gospodarstwach rolnych mogą być dotkliwe. Choroby zwierząt łownych wpływają przy tym negatywnie na równowagę ekosystemów i ich bioróżnorodność, zmiany behawioru i skład populacji zwierząt. Zwierzęta łowne bardzo często stają się siewcami i rezerwuarem wirusów, bakterii oraz pasożytów. Ułatwia to rozprzestrzenienie się chorób. Przenoszenie patogenów z dzikich zwierząt na zwierzęta domowe odbywa się po przez pastwiska, wodopoje, trawę i siano zanieczyszczone wydalinami oraz wydzielinami zwierząt dziko żyjących. W środowisku, w niskich temperaturach i przy braku ekspozycji na światło słoneczne, mikroby mogą przeżyć przez dłuższy czas.
Niebezpieczne wędrówki
Przemieszczanie się zwierząt łownych powoduje migrację mikrobów wraz z ich naturalnymi żywicielami na nowe obszary i ekspansję na nowych żywicieli. Skutkuje to poszerzeniem zasięgu występowania chorób oraz wzrost liczby zwierząt podatnych na zachorowanie. Z drugiej strony migracja zwierząt dziko żyjących zmniejsza ryzyko zakażenia środowiska. Migracje sezonowe mogą przyczynić się również do przerwanie transmisji patogenu. Zwierzyna gruba, np.: jeleń szlachetny, jeleń sika, sarna, łoś podczas wędrówek opuszczają tereny zanieczyszczone przez kleszcze, pasożyty jelitowe oraz bakterie patogenne.
Pryszczyca
Pryszczyca jest jedną z chorób która jest przenoszona przez wolnożyjące zwierzęta łowne. Choroba obejmuje wszystkie gatunki zwierząt parzystokopytnych domowych i dzikich. Zwierzęta zarażają się w okresie wylęgania choroby i w momencie pełnych objawów klinicznych. U nosicieli ozdrowieńców nosicielstwo trwa nawet do trzech lat. Choroba szerzy się przez kontakty bezpośrednie zwierząt chorych ze zdrowymi oraz przez kontakty ze środowiskiem zanieczyszczonym wydalinami i wydzielinami zwierząt, które zawierają wirus . W przypadku saren i jeleni występuje subkliniczna postać choroby. Emisja wirusa pryszczycy u jeleni trwa cztery dni przed wystąpieniem objawów choroby, co razem z długotrwałym nosicielstwem stwarza ogromne zagrożenie przeniesienia zakażenia na zwierzęta gospodarskie: krowy i owce. Zagęszczenie populacji i wzrostem liczebności saren i jeleni wzrasta możliwość transmisji . Wirus pryszczycy w glebie zachowuje zakaźność przez miesiąc, w paszy 4–5 mies., w kale i gnojowicy 45 dni
Gruźlica
Bakteria Mycobacterium bovis jest przyczyną gruźlicy zwierząt łownych i dzikich w wyniku bezpośredniego kontaktu z zakażonymi zwierzętami domowymi, głównie bydłem, owcami i kozami lub ze środowiskiem zanieczyszczonym tym prątkiem. Wzrost populacji jeleni jest istnym rezerwuarem M. bovis ,z których zakaża się bydło. Z chwilą pojawienia się wśród zwierząt łownych, zwłaszcza jeleni i saren w stanie dzikim lub w ich hodowlach, gruźlica szerzy się z łatwością. W związku z eliminacją bydła zakażonego prątkiem bydlęcym, głównym rezerwuarem prątków gruźlicy stał się człowiek oraz dzikie zwierzęta. Coraz więcej danych wskazuje, że rezerwuarem prątka bydlęcego w Europie są lisy, jelenie, borsuki i dziki. Wśród zwierząt łownych gruźlica szerzy się drogą powietrzno-kropelkową podczas bezpośredniego kontaktu ze zwierzętami wysiewającymi zarazki podczas korzystania z wypasu i źródeł wody lub kontaktu ze środowiskiem zanieczyszczonym moczem i kałem zawierającym prątki bydlęce. M. bovis w kale na łące zachowuje zakaźność przez 13 dni, rozproszone światło słoneczne inaktywuje prątek bydlęcy po 5–7 dniach, w wydzielinie dróg oddechowych prątki giną po 30–40 dniach.
Również w przypadku Yersinia enterocolitica, Campylobacter jejuni i C. coli środowisko zanieczyszczone kałem i moczem chorych zwierząt i nosicieli jest bardzo ważnym źródłem zakażenia. Nie tylko sarny i jelenie, ale dziki, psy, koty, lisy, gryzonie, kaczki, gęsi, gołębie, bażanty są naturalnym źródłem zakażenia Y. enterocolitica. Generalnie dzikie zwierzęta są bezobjawowymi nosicielami pałeczek Campylobacter. Sporadycznie zaobserwować można u nich biegunkę na skutek zakażenia tym drobnoustrojem. Campylobacter przeżywa w wodzie 4 tyg. i w moczu 5 tyg.
Mniejsze znaczenie odgrywają bezpośrednie kontakty pomiędzy zwierzętami gospodarskimi i łownymi. Mają one jednak szczególne znaczenie w szerzeniu się wścieklizny, brucelozy, gruźlicy. Wędrówki lisów i wilków przyczyniły się do rozprzestrzeniania wścieklizny na terenie Europy. Ludzie żyjący w sąsiedztwie obszarów dzikiej przyrody lub na obszarach podmiejskich z większą liczbą dzikich zwierząt są narażeni na choroby ze strony zwierząt takich jak szczury, lisy lub szopy pracze. Zakażenie szerzy się drogą pokarmowo-wodną i drogą kontaktów bezpośrednich. Możliwe też są zakażenia przez kontakt bezpośredni z bezobjawowymi nosicielami zarazka, którymi są domowe zwierzęta: koty, psy, ozdobne ptaki.
Zajmowanie przez ludzi naturalnych obszarów występowanie dzikiej fauny i flory i szeroko posunięta urbanizacja, w wyniku której dochodzi do niszczenia siedlisk bytowania tych zwierząt zwiększa ryzyko chorób odzwierzęcych poprzez zwiększenie kontaktu między ludźmi a dzikimi zwierzętami.
Jedynym skutecznym sposobem eliminacji chorób odzwierzęcych i zahamowanie rozprzestrzeniania się jest ograniczenie transmisji chorób przez ograniczenie mobilności zwierząt i likwidację przenosicieli chorób lub patogenów zoonotycznych. W środowisku naturalnym bardzo trudno, a wręcz niemożliwe jest wyeliminowanie zoonoz. Jedynym słusznym działaniem jest przecięcie transmisji mikrobów, ochrona osobista przed zakażeniem.
W celu zapobieżenia niekorzystnego wpływu rozprzestrzeniania się zoonoz należy w drożyć szeroko pojętą prewencje. W ogólnym zarysie obejmuje ona bioasekurację gospodarstw rolnych, ferm, budynków inwentarskich przeznaczonych dla zwierząt gospodarskich. Bieżący monitoring i zwalczanie istniejących chorób oraz śledzenie rozwoju nowych jednostek chorobowych przez służby weterynaryjne oraz odstrzał mało wartościowych osobników zwierząt łownych przez myśłiwych. Podjęcie działań mających na celu usunięcie jednostki chorobowej zwierząt gospodarskich. Monitoring wielkości populacji zwierzyny łownej (wybrakowanie, zmiana mobilności, zakazy karmienia, ograniczanie rozrodu), szczepienie zwierząt gospodarskich i wybranych gatunków zwierzyny łownej oraz depopulacja zwierząt chorych co osiąga się przez odstrzał chorych sztuk lub izolację zwierząt przez płoty i inne bariery mechaniczne.
Pomimo stosowania zintegrowanych strategii profilaktyczno-leczniczych istnieje konieczność stosowania innowacyjnych metod profilaktyki i zwalczania chorób zwierząt łownych. Dużym utrudnieniem jest nie poznana do końca etiologia choroby. Zmienność patogenów i ich zdolność transferu bariery międzygatunkowej oraz zdolność adaptacji do nowych gatunków jest istotną właściwością która determinuje występowanie choroby w populacjach innych gatunków zwierząt.
Ewelina Szmurło
Źródło:
- Gliński, A. Żmuda; Życie weterynaryjne; „Jelenie i sarny rezerwuarem patogenów dla zwierząt hodowlanych i ludzi”; nr 9/2021