Komórki somatyczne zawsze pochodzą z wymienia krowy a ich zawartość w mleku jest miernikiem zdrowotności zwierzęcia. Mleko od zdrowej krowy zawiera do 100 tysięcy komórek, które powstają wskutek naturalnej regeneracji tkanki gruczołowej wymienia. Z chwilą wtargnięcia bakterii chorobotwórczych do wymienia, organizm krowy odpiera ten atak wysyłając białe ciałka krwi, które posiadają zdolność wchłaniania i niszczenia zarazków. Wskutek obronnej reakcji organizmu następuje wzrost elementów komórkowych w mleku.
Komórki somatyczne to obumarłe komórki tkanki gruczołowej oraz żywe i obumarłe białe ciałka krwi. Mleko z poszczególnych ćwiartek może mieć zróżnicowaną liczbę komórek somatycznych. Wynika to z aktywnej obrony strzyków przed bakteriami wnikającymi do kanałów strzykowych. Ich zawartość zmienia się podczas doju. Pierwsze strugi mleka spływające z zatok strzyków zawierają najwięcej komórek, a najmniej w połowie doju.
Latem zawartość komórek somatycznych w mleku jest wyższa niż w okresie zimowym. Latem w większości stad dochodzi do wzrostu komórek somatycznych w mleku zbiorczym nawet o100 i więcej tys./ml. Ze wzrostem komórek somatycznych należy się liczyć również w związku z występowaniem wszelkich stanów zapalnych w organizmie np. racice, narządy rodne. Krowy ze zwiększoną zawartością komórek somatycznych produkują mniej mleka, gorszej jakości.
W mleku po doju zawartość komórek somatycznych ma wartość stałą i nie zależy od warunków przechowywania i schładzania. Mleko o wysokiej zawartości komórek somatycznych ma zmieniony skład i sprawia trudności w przerobie, a produkty z niego wytworzone są gorszej jakości i łatwo się psują.
Wykorzystać, co miesięczną informację o zawartości komórek somatycznych w mleku u krów ocenianych
Hodowcy posiadający stado pod oceną użytkowości mlecznej otrzymują miesięczną informację o zawartości tych komórek w mleku u każdej krowy dojonej. Na podstawie tej informacji i jej analizy krowy można podzielić na trzy grupy:
Pierwsza – z optymalną zdrowotnością wymion. Krowy mają niski poziom komórek somatycznych i wykazują małe różnice z dnia na dzień. Liczba komórek somatycznych tych krów utrzymuje się poniżej 250 tys./ml.
Druga – to krowy, u których LKS (liczba komórek somatycznych) wzrasta szybko od niskiego do wysokiego poziomu, a następnie w ciągu paru dni wraca do poziomu wyjściowego. Spowodowane to jest silną infekcją bakteryjną, która została skutecznie opanowana przez własny system odpornościowy.
Trzecia – to krowy, u których bardzo często występuje wysoki poziom komórek somatycznych i które wykazują bardzo duże zróżnicowanie zawartości tych komórek z dnia na dzień. W tej sytuacji system odpornościowy krowy nie jest w stanie skutecznie zwalczyć infekcji i bakterie mogą przetrwać w wymieniu. Krowy te wymagają szczególnej uwagi, gdyż mogą być niezauważone jako zwierzęta cierpiące na chroniczny stan zapalny wymienia.
Stan alarmowy i czuwania to powyżej 250 tysięcy komórek somatycznych
Szczególną uwagę należy zwrócić na krowy, u których dwa lub trzy razy w czasie trzech kolejnych kontroli mleczności (a więc niekoniecznie po sobie) LKS przekroczyła 250 tys./ml. U tych krów mogą być poważne problemy zdrowotne wymion, nawet, jeśli nie wystąpią widoczne objawy zapalne. Krowy u których LKS przekroczyła 250 tys. tylko podczas ostatniej kontroli, również należy dokładnie obserwować. Mogą one same pokonać infekcję lub też może to być początkiem przewlekłych problemów z wymieniem. Najlepiej jest od tych krów pobrać próbki z każdej ćwiartki, aby stwierdzić, jaki typ drobnoustrojów wywołał istniejący stan. Dodatkowo można przeprowadzić test wrażliwości wykrytych szczepów bakteryjnych na różne antybiotyki, w celu ustalenia najskuteczniejszego leczenia. Tak postępuje się w wielu krajach, a wykonujące badania laboratoria weterynaryjne są często zlokalizowane przy laboratoriach związków kontroli mleczności. Jest to duże ułatwienie organizacyjne „próbki weterynaryjne” trafiają do badań szybko i tym samym transportem, co próbki z kontroli mleczności. Jeżeli badania wykazują ten sam rodzaj bakterii, to stanowi wskazówkę, gdzie należy szukać źródła pochodzenia problemów zdrowotnych wymion w stadzie.
Drobnoustroje wywołujące zapalenia wymienia to: gronkowce, paciorkowce, pałeczki coli oraz różne rodzaje drożdżaków i grzybów.
Zarazki te prawie zawsze są obecne w otoczeniu krów i czynią wszystko by zakłócić stan zdrowotny i zepsuć jakość mleka. Zdrowy z nieuszkodzonym zwieraczem i ochronną warstwą kreatyny kanał strzykowy stanowi naturalną zaporę przed wtargnięciem zarazków do wymienia.
Zwieracz strzyka w momencie masażu i doju otwiera się i jest niezamknięty przez około 30 minut po zakończeniu doju. Wtedy bakterie mogą wniknąć do środka. Ryzyko zakażenia zależy od ilości zarazków i ich zdolności do wywołania choroby, częstości kontaktów gruczołu mlekowego z drobnoustrojami oraz odporności wymienia i organizmu krowy. Na infekcję krowa reaguje systemem obronnym przez zwiększenie wydzielania białych ciałek krwi, które są odpowiedzialne za niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych.
W zależności od wpływu reakcji obronnych, procesy chorobowe w wymieniu mogą przyjąć następujący przebieg: pokonanie drobnoustrojów chorobotwórczych przez system obronny krowy i normalizacja stanu zdrowia; namnażanie zarazków, które są zwalczane przez białe ciałka krwi – podkliniczny stan zapalny wymienia; odporność wymienia jest za słaba – następuje dalszy rozwój zapalenia, które przechodzi w stan kliniczny.
Zapalenia podkliniczne przebiegają bez widocznych objawów
Najważniejszymi symptomami stanów podklinicznych jest podwyższona zawartość komórek somatycznych w mleku oraz występowanie zarazków chorobotwórczych w wymieniu. Zarazki te (najczęściej gronkowce i paciorkowce) mogą być przenoszone z chorych na zdrowe krowy przez kubki udojowe, ścierki do wymion oraz ręce dojarza.
Krowy z subklinicznym mastitis wykazują dużą zmienność dobową ilości komórek somatycznych. Dlatego poziom i zmiany liczby komórek somatycznych należy obserwować w sposób ciągły i dopiero na podstawie tych informacji wyciągać wnioski do praktycznego działania. Zapalenia podkliniczne są częste i stanowią 95% wszystkich stanów zapalnych wymion.
Stany zapalne powodują spadek wydajności a mleko o wysokiej zawartości komórek somatycznych ma zmieniony skład chemiczny i sprawia trudności w przerobie.
Rolnik sam może zbadać zdrowotność wymion – przy pomocy płytki (tacki) i specjalnego płynu do testowania mleka lub stosując elektroniczny aparat Dramińskiego do wykrywania stanów podklinicznych zapaleń wymion.
Zapalenia kliniczne
Odznaczają się objawami widocznymi dla rolnika. Najlepiej jest obserwować zmiany w mleku na czarnej płytce przedzdajacza. Metoda ta pozwala na dostrzeżenie już minimalnych zmian w mleku z poszczególnych ćwiartek. Zapalenia te należy natychmiast po rozpoznaniu poddawać specjalistycznemu leczeniu weterynaryjnemu, przy uwzględnieniu rodzaju zakażenia.
Mleka od chorych krów nie łączyć z mlekiem od krów zdrowych. Pojedyncza krowa posiadająca w mleku np. 3 miliony komórek somatycznych, może mieć duży wpływ na średnią całego stada. Wpływ będzie tym większy im mniejsze jest stado. Przy stadzie 20 krów o średniej zawartości komórek somatycznych w mleku zbiorczym 200 tys./ml, po dodaniu do mleka ogólnego mleka od takiej krowy, średnia liczba komórek somatycznych w zbiorniku wzrośnie o 140 tysięcy, a przy stadzie 100 krów o 28 tysięcy.
Jak skuteczne zapobiegać nadmiernej ilości komórek somatycznych w mleku
- Krów, które są chronicznie chore nie warto leczyć a należy je wybrakować. Jest to skuteczna metoda ograniczania mastitis wywołanego przez zakaźne patogeny. Krowy takie są siewcami zakażeń w stadzie. Jednak takie postępowanie nie rozwiąże problemu, gdyż najważniejszym działaniem jest szeroko rozumiana profilaktyka. To zapobieganie a nie leczenie jest kluczem do skutecznego programu zwalczania mastitis. Leczenie nie ogranicza potencjalnej możliwości wniknięcia patogenów do niezakażonych strzyków oraz nie zwiększa odporności krów na infekcję. Poza tym skuteczność antybiotyków dla różnych patogenów wynosi od zera do 90%. Dlatego gdy w stadzie wzrasta ilość zapaleń klinicznych należy postawić na zapobieganie, a nie szukać cudownego antybiotyku. Efekt może przynieść działanie na poziomie całego stada a nie pojedynczej sztuki.
- Pamiętać, że cechy związane ze zdrowotnością wymion są słabo przekazywane na drodze genetycznej. Współczynnik odziedziczalności dla zdrowotności wymion i liczby komórek somatycznych w mleku wynosi ok. 0,1. Oznacza to, że rzeczywiste zdrowie wymienia tylko w 10% zależy od genów, a w 90% decydują czynniki środowiskowe. Pośredni, ale bardzo duży wpływ na potencjalną odporność wymienia na stany zapalne ma natomiast budowa wymienia, a w pierwszym rzędzie położenie w stosunku do stawów skokowych, moc wiązadła środkowego oraz długość i rozmieszczenie strzyków. Cechy te należy uwzględniać w rozrodzie, przy doborze buhaja.
- Zapewnić krowom czyste i komfortowe środowisko w oborze (dobra wentylacja, brak wilgoci i przeciągów oraz suche ciepłe i wygodne legowiska). Ważne jest odpowiednie zagęszczenie zwierząt oraz dostęp do świeżej paszy i wody po doju w celu zachęcenia krów do stania, gdy otwarte są zwieracze kanałów strzykowych, co zapobiega infekcji zarazków.
- Utrzymywać urządzenia udojowe w pełnej sprawności i czystości oraz doić krowy prawidłowo i higienicznie. Bezpośrednio po doju dezynfekować strzyki. Następuje zabezpieczenie zwieracza zwisającą kroplą płynu przed wniknięciem bakterii do strzyka, którego zwieracz jest otwarty przez ok. 0,5 godz. po doju. Przy strzykach suchych stosować okresowo specjalny krem, który powoduje gładkość i elastyczność skóry.
- Przed zasuszeniem ocenić stan zdrowotny wymienia – badanie manualne gruczołu czy nie ma obrzęków i stwardnień oraz ocenić mleko. Dwa tygodnie przed zasuszeniem należy zbadać mleko terenowym testem komórkowym. Jeżeli wyjdzie pozytywny wtedy wykonać badania bakteriologiczne próbek mleka pobranych ze wszystkich ćwiartek. Wtedy wiadomo, jakie są drobnoustroje.
- Stosować metodę natychmiastowego zasuszania krów pod osłoną antybiotyków – powstające wysokie ciśnienie w wymieniu gwałtownie kończy wytwarzanie mleka. Dzięki temu wymię przechodzi szybciej do stanu spoczynku. Przy stopniowym zasuszaniu – każde opróżnienie wymienia powoduje pobudzanie gruczołu do wydzielania mleka. Mleko od tak zasuszanych krów zawiera więcej komórek somatycznych, co pogarsza jakość mleka zbiorczego. Pamiętać należy o zdrowotności racic, ponieważ ich choroby osłabiają obronność organizmu w okresie zasuszania.
- Pielęgnować i utrzymywać krowy w czystości. Konieczna korekcja racic (chore niepielęgnowane racice są źródłem infekcji zarazków chorobotwórczych wymion).
- Unikać zakażenia własnego stada krów poprzez wprowadzenie do obory sztuk zakupionych z niesprawdzonym stanem zdrowotnym wymion. Często krowy kupione na targowisku mają wymiona zainfekowane zarazkami trudnymi do zwalczenia (gronkowiec złocisty, paciorkowiec wywołujący żółtą bezmleczność).
- Dobrze żywić, gdyż prawidłowa kondycja i właściwe użytkowanie zwiększa odporność krów na infekcję i zapobiega stanom chorobowym. Niedobór energii i nadmiar białka mogą być powodem podwyższonego poziomu komórek somatycznych w mleku; bardzo ważny jest nieograniczony dostęp do wody. Podwyższeniu komórek somatycznych sprzyja zbyt dobra kondycja krów i jałówek wskutek obniżenia odporności ogólnej organizmu. Okresy krytyczne dla zdrowotności wymion to pierwsze dwa tygodnie zasuszenia, oraz dwa tygodnie okresu okołowycieleniowego. Dlatego dawkę pokarmową dla krów przed zasuszeniem oraz dla pierwiastek przed wycieleniem należy uzupełnić o witaminę E i selen. Wzmacniają one system odpornościowy krów pod warunkiem, że witamina A i inne składniki są w paszy w odpowiedniej ilości.
Produkcyjność i zdrowotność krów zwiększa łagodne obchodzenie się ze zwierzętami (na zasadzie wzajemnego zaufania).