Na jakość paszy i wysokość plonów pochodzenia łąkowo-pastwiskowego w najwyższym stopniu wpływa nawożenie, ponieważ decyduje o niezbędnym mineralnym odżywianiu roślin. Czynnikiem modyfikującym odczyn gleby jest wapnowanie, którego zasadniczym celem na użytkach zielonych jest usunięcie nadmiaru kwasowości wierzchniej warstwy gleby.
Wapnowanie przynosi wielostronne korzyści, nie tylko dla produkcji pasz, lecz również całemu ekosystemowi łąkowemu. Wpływa głównie na skład botaniczny runi, poprawia skład chemiczny paszy, zmniejsza zawartość w glebie szkodliwych dla roślin jonów glinu i manganu, sprzyja poprawie żyzności i właściwości fizycznych gleby. Trzeba pamiętać, że pożądane efekty zostaną osiągnięte przy właściwym ustaleniu dawek nawozowych. Zbyt duża ilość wapnia w glebie może wpłynąć bardzo niekorzystnie na przebieg wymienionych procesów. Prawidłowy zabieg, to wapnowanie zastosowane przy pH poniżej 4,5 dla gleb mineralnych i poniżej 3,5-4,0 dla gleb organicznych. W Polsce takich użytków zielonych jest niewiele, ponieważ są to przeważnie krótkotrwałe użytki zielone zakładane na gruntach ornych. Systematycznego wapnowania wymagają trwałe użytki zielone założone na słabych glebach grądowych np. śródpolne, śródleśne.
Optymalnym terminem wapnowania jest termin późnojesienny, tuż po zakończeniu okresu wegetacyjnego. Użytki zielone rzadziej nawozi się wapniem wiosną, ale jeśli zdecydujemy się na ten termin, to wówczas należy go wykonać tuż przed ruszeniem wegetacji – wczesną wiosną. Pamiętajmy, że nie wolno nawozić wapnem jesienią w roku stosowania nawozów organicznych (gnojowicy, gnojówki). Ponieważ nawozy wapniowe wysiewamy na darń i nie może wymieszać ich z glebą, starajmy się wykorzystywać możliwość połączenia tego zabiegu z renowacją użytków zielonych.
Zakwaszenie gleb wzrasta w wyniku naturalnego wyczerpywania się zasobów wapnia, głównie poprzez produkcję paszy i wymywanie tego składnika. Również działalność człowieka przyczynia się w znacznym stopniu do obniżenia ilości wapnia w glebie. Niewłaściwe stosowanie nawozów mineralnych (w szczególności azotowych) czy organicznych (niekontrolowane ilości gnojowicy) powodują zakwaszenie gleb. Poprzez zastosowanie wapnowania zostanie zatrzymany proces zakwaszenia gleb.
Odkwaszanie gleb pod użytkami zielonymi należy zawsze analizować z punktu widzenia zawartości w nich materii organicznej. Na glebach mineralnych nawozy wapniowe stosować w ilościach gwarantujących utrzymanie ich odczynu w przedziale pH KCl 5,5-6,5 a na organicznych w przedziale pH KCl 5,0-5,5. Wapnowanie użytków zielonych jest bezwzględnie konieczne, gdy pH gleb mineralnych spadnie poniżej wartości 5,0, a pH gleb organicznych poniżej 4,5. Szczególnej troski wymagają użytki zielone z dużym udziałem roślin motylkowatych w runi. Znaczne potrzeby wapnowania wykazują gleby przeznaczone pod przemienne użytki zielone, na których najczęściej wysiewane są mieszanki trawiasto-motylkowate.
Zgodnie z Zasadami Dobrej Praktyki Rolniczej, właściwe dawki wapnowania wynoszą od 1,0 do 1,5 t CaO/ha w odstępach co 6 lat. Najczęściej na gleby mineralne zalecane ilości CaO to 0,5-3,0 t/ha, zaś na gleby organiczne 1,0-2,5 t CaO/ha. Częściej się wapnuje mniejszymi dawkami na glebach lżejszych. Obecnie źródłem wapnia w większości są nawozy wieloskładnikowe: azotowe i fosforowe, dlatego należy bardzo rozsądnie podchodzić do podjęcia decyzji o nawożeniu wapniem. Wapnowanie wykonuje się tylko wapnem w formie wapna węglanowego. Przyjmując, że 1,0 t wapna węglanowego zawiera najczęściej 400-450 kg CaO, aby zastosować 1,5 t CaO/ha należy użyć 3-4 t/ha tego nawozu.
Z kolei, w przypadku niskiej zawartości magnezu w glebie polecane jest wapno w postaci wapna węglanowego magnezowego np. dolomitu, który dodatnio wpływa na jakość runi, zwiększa udział roślin motylkowatych, poprawia skład chemiczny pasz a przez to poprawia kondycję zdrowotną zwierząt, a także zwiększa wydajność. Optymalnym poziomem wapnia w paszy dla przeżuwaczy jest 0,7% w suchej masie. Wraz z dobrym zaopatrzeniem roślin w wapń, w runi wzrasta także zawartość innych składników mineralnych, m.in. fosforu i magnezu, niezbędnych do prawidłowego rozwoju układu kostnego i mięśniowego zwierząt, a niedostępnych dla roślin rosnących na glebach o niskim pH. Pod wpływem wapnia wzrasta strawność hemicelulozy i zwiększa się poziom pobierania paszy przez zwierzęta. Należy jednak pamiętać, że niekorzystny dla zwierząt jest zarówno niedobór wapnia w paszy, jak i jego nadmiar.
Efekty wapnowania uwidaczniają się stosunkowo późno od momentu wykonania zabiegu, gdyż wapń wysiany na powierzchnię darni powoli przenika do głębszych warstw gleby. Proces ten zależy od rodzaju i dawki stosowanych nawozów, ilości opadów, warunków wilgotnościowych i typu gleby. Wapń z formy węglanowej przemieszcza się w glebie w ciągu roku przeciętnie na głębokość 2-4 cm. Pomimo, że wapń nie jest bezpośrednio czynnikiem plonotwórczym na użytkach zielonych, to zauważalny w dłuższym okresie czasu wzrost plonów z łąk i pastwisk jest efektem poprawy właściwości siedliska glebowego, głównie poprzez eliminację toksycznych dla traw pastewnych jonów glinu i manganu. Zwiększenie wartości pH powyżej 4,0 niweluje szkodliwe działanie tych jonów. Efektem wapnowania jest także lepsze ukorzenienie się i rozkrzewienie roślin, co sprzyja wzrostowi ich siły konkurencyjnej wobec chwastów. Z procesem tym związana jest także zwiększona przyswajalność fosforu, który stymuluje wzrost systemu korzeniowego traw pastewnych i roślin motylkowatych.
Użytki zielone na glebach kwaśnych słabo plonują, gdyż z runi wypierane są szlachetne gatunki traw i rośliny motylkowate. Natomiast, uzyskana pasza ma mierną wartość żywieniową, bo zawiera mało białka i składników mineralnych. Dlatego, stosowanie wapna na użytki zielone zapobiega temu zjawisku i stanowi ważne ogniwo procesu odnawiania użytków zielonych w gospodarstwach mlecznych, szczególnie w przypadku stosowania w mieszankach nasiennych wartościowych gatunków traw pastewnych oraz roślin motylkowatych. Z tego względu okrywa glebowa użytków zielonych wymaga systematycznej obserwacji i kontroli odczynu. Najbardziej pewnym miernikiem pozostaje analiza chemiczna, czyli określenie wartości pH bezpośrednio na łące lub pastwisku, czy też w laboratorium chemicznym.
Dostępność nawozów wieloskładnikowych jest bardzo różnorodna, lecz decyzję o zastosowaniu najwłaściwszego z nich każdy rolnik musi podjąć sam. W dokonaniu wyboru i zastosowaniu zalecanych dawek pomóc mogą Okręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza lub Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego.
Bogusław Plesiewicz