Zbliża się optymalny termin siewu rzepaku ozimego. Wielu rolników z uwagi na dobrą koniunkturę cenową, jak też ze względu na zalety wprowadzenia tej rośliny do zmianowania, zwłaszcza przy dużym udziale w strukturze zasiewów zbóż, podejmuje decyzję o uprawie rzepaku. Mając na względzie początkujących producentów pragnę zwrócić uwagę na kilka, głównie niechemicznych czynników plonotwórczych w technologii produkcji nasion rzepaku.
Wykorzystanie potencjału plonotwórczego i znaczenie czynników beznakładowych
Dane IHAR-PIB w Radzikowie wykazują, że plony rzepaku i wykorzystanie potencjału odmian w doświadczeniach i produkcji jest różne. W 2009 roku wskaźnik wykorzystania potencjału plonowania przekroczył 60%. Biorąc pod uwagę ranking czynników agrotechnicznych kształtujących plon konkretnej odmiany rzepaku, najwyższy udział mają nawożenie oraz cała ochrona przed agrofagami nazywanymi czynnikami nakładowymi. Wśród niechemicznych czynników technologii największy udział w kształtowaniu plonu ma przedplon, uprawa roli i siew. Właśnie poziom czynników niechemicznych, zwanych beznakładowymi wpływa na produktywność i efektywność tych nakładowych. Generalnie należy podkreślić, że podstawowy, decydujący wpływ na biologię plonowania rzepaku ozimego ma agrotechnika letnio-jesienna. Jest ona ważna, gdyż po pierwsze wpływa na zimowanie czyli obsadę roślin plonujących, po wtóre ze względu na to, że generatywna inicjacja plonu ma miejsce jesienią a nie wiosną. Właśnie od 7 liścia, pod koniec października rozpoczyna się tworzenie zawiązków rozgałęzień produktywnych z łuszczynami i zawiązkami nasion w łuszczynie. Tworzy to główne elementy składowe plonu. Prof. W. Budzyński z UW-M w Olsztynie przedstawia to schematycznie w następujący sposób:
plon nasion z jednostki powierzchni = liczba roślin na jednostce powierzchni x liczba łuszczyn na roślinie x liczba nasion w łuszczynie x masa 1000 nasion
Letnio-jesienne czynniki plonotwórcze
Przedplon, udział rzepaku w zmianowaniu
Najlepszym przedplonem dla rzepaku są rośliny jednoroczne strączkowe (groch). W dalszej kolejności ziemniaki wczesne, mieszanki zbożowo-strączkowe, motylkowate wieloletnie, jęczmień, żyto, owies, pszenica. W praktyce udział zbożowych jako przedplonu jest szczególnie duży w gospodarstwach większych, które specjalizują się w uprawie gatunków technologicznie podobnych (zboża +rzepak) gdzie stanowią nawet 90-100%. Najczęstszym przedplonem rzepaku jest pszenica. Z badań wynika, że stanowi 50% przedplonów, a łącznie z jęczmieniem – 72%. Takie następstwo powoduje spiętrzenie prac i konieczność uproszczeń w pożniwnej uprawie roli oraz zabiegach doprawiających rolę, wykonywanych bezpośrednio przed siewem rzepaku. Po takim późnym przedplonie należy zmniejszyć ilość słomy w resztkach pożniwnych i płytko, bezpłużnie rozpulchnić wierzchnią warstwę gleby, nawet na krótko przed orką siewną.
Nie uprawiać rzepaku po sobie
Skutki dużego wysycenia zmianowań rzepakiem są następujące:
- kompensacja chwastów, głównie rumianowatych, miotły zbożowej i przytulii
- pogorszenie warunków fitosanitarnych (większe porażenie przez suchą zgniliznę kapustnych, czerń krzyżowych, szarą pleśń, cylindrosporiozę)
- infekcja siedliska przez kiłę kapustnych (bardzo trudna do usunięcia) uniemożliwiająca kontynuację produkcji rzepaku
- większe nasilenie występowania szkodników owadzich i ślimaków
- masowe występowanie samosiewów rzepaku, jako chwastów fakultatywnych obniżających plon, a nade wszystko jakość surowca.
Powyższe skutki powodują wzrost kosztów produkcji o 20-25%.
Względy fitosanitarne powodują, że zwiększenie udziału rzepaku powyżej 20-25% w strukturze zasiewów (uniemożliwiające zachowanie 3-letniej przerwy w zmianowaniu) jest przyczyną spadku plonu nasion i wyraźnego pogarszania się jakości surowca. Duży udział rzepaku w zmianowaniu skutkuje masowym występowaniem samosiewów. A to z kolei zagęszczeniem łanu jesienią, przez to gorsze zimowanie, większe wyleganie, nierównomierne dojrzewanie. Wielokrotne przekrzyżowania międzypokoleniowe i międzygatunkowe prowadzą do zwiększenia zawartości kwasu erukowego, glukozynolanów oraz zmniejszenia zawartości kwasu oleinowego. Następuje kompensacja niektórych gatunków chwastów i zmniejsza się efektywność substancji czynnych herbicydów w takich warunkach. Odchwaszczenie staje się mniej skuteczne i droższe. Zagrożenie szkodnikami takich plantacji jest co najmniej dwukrotnie większe, a ochrona kosztowniejsza. Wreszcie duża ilość samosiewów tego gatunku wzbogaca glebowy bank chwastów fakultatywnych (kiełkujących z osypanych nasion) zachowując przez 8 lat zdolność kiełkowania.
Uprawa roli
Klasyczny sposób uprawy roli przewiduje wykonanie orki pożniwnej, jej pielęgnację i orkę siewną wraz z doprawiającymi zabiegami przedsiewnymi. Na taki sposób uprawy pozwalają tylko niektóre przedplony jak jęczmień ozimy, groch siewny, mieszanki zbożowo-strączkowe na kiszonkę.
Podorywkę zaleca się przeprowadzić jak najszybciej po zebraniu przedplonu. Powinna być płytka na ok. 8 cm przebronowana zgodnie z kierunkiem orki. Bronowanie należy powtarzać w miarę wschodów chwastów aż do orki przedsiewnej.
Orkę siewną zaleca się wykonać na trzy tygodnie przed planowanym terminem siewu. Następuje wtedy naturalne osiadanie gleby, co przywraca podsiąkanie i właściwą wilgotność w strefie kiełkowania nasion. Wówczas można oczekiwać, że nasiona zostaną wysiane na jednakową głębokość, nastąpią wyrównane wschody a także właściwe rozprowadzenie substancji czynnej herbicydów doglebowych w wierzchniej warstwie roli i ich chwastobójcza skuteczność.
Najnowsze badania naukowe dowodzą, że orka średnia na głębokość ok. 20 cm po standardowej uprawie pożniwnej nie różnicuje pokroju roślin jesienią, zimowania, elementów składowych plonu i wydajności z 1 ha. Dopiero zmniejszenie głębokości orki do 10 cm wywołuje statystyczny istotny spadek plonu, rzędu 3-4 dt z ha. Pierwszym stopniem jej uproszczenia jest wykonanie orki zasadniczej bezpośrednio przed siewem. Przyspieszenie osiadania gleby, w takim przypadku zaleca się dokonać poprzez zastosowanie odpowiednich wałów w czasie orki lub bezpośrednio po niej.
W zabiegach doprawiających stosowanych bezpośrednio przed siewem trzeba koniecznie przed redlicą wysiewającą ugnieść glebę wałem strunowym i umieszczać nasiona w glebie tak, aby nie pozostawały na wierzchu roli.
Skutki opóźnienia orki siewnej są w plonie mniejsze niż skutki rezygnacji z zespołu upraw pożniwnych. W sytuacjach agrotechnicznych, w których trzeba zrezygnować z pełnego zespołu upraw pożniwnych, stosuje się powierzchniowe spulchnienie roli bez jej odwracania połączone z zerwaniem ścierniska, jego częściowym pokruszeniem i płytkim przemieszaniem z glebą. Wykonać to można przy użyciu różnych modyfikacji kultywatora (do średniej głębokości ok. 8 cm) lub talerzówki (ok. 4-5 cm) w zestawach uprawowych. Zabiegi te trzeba wykonać możliwie najwcześniej. Takiego postępowania uprawowego wymagają motylkowate drobnonasienne, szczególnie podczas suszy letniej. Zamiast podorywki zadarnioną glebę tniemy talerzówką lub tzw. zrywaczem ścierni albo narzędziem z gryzącymi elementami roboczymi. Innym sposobem jest rezygnacja z zespołu upraw pożniwnych z jednoczesną koniecznością uproszczenia bezpośrednich zabiegów przedsiewnych łącznie z zaniechaniem orki siewnej. Takie radykalne uproszczenia nie powinny stanowić corocznej zasady uprawy gleby. Rzepak w takich warunkach rozwija się dość słabo i nierównomiernie. Siew bezpośredni rzepaku wymaga specjalnych siewników i redlic, które tną ściernisko i wprowadzają nasiona na odpowiednią głębokość. Chwasty oraz wyrastające samosiewy gatunków przedplonowych należy zwalczać herbicydami o działaniu totalnym. W tej technologii należy stworzyć warunki lepszej, wczesnej konkurencyjności rzepaku w stosunku do chwastów przez nieco głębszy siew i mniejszą rozstawę rzędów. Jest w takim przypadku trudność w nawożeniu, gdyż nie podlegają mieszaniu z glebą. Wówczas zaleca się stosować technikę zlokalizowanego nawożenia, a uzupełniająco – dolistnie. Gospodarstwa mniejsze z reguły nie posiadają takiej techniki więc uciekają się do dwutygodniowego zaniechania uprawy ścierniska bądź uproszczonej uprawy ścierniska talerzówką albo kultywatorem podcinającym ścierń, przykrywając dość płytko nasiona chwastów i osypanego rzepaku, co ułatwia ich kiełkowanie. Jeśli na polu pozostała rozdrobniona słoma wówczas najlepiej sprawdzają się agregaty złożone z kultywatorów (kultywatory podorywkowe, podcinacze ścierni), talerzy wyrównujących i wału strunowego, rurowego lub pierścieniowego. Jednak opóźnienie i uproszczenie zabiegów pożniwnych podraża koszty orki siewnej.
Siew
Najważniejszym beznakłdowym czynnikiem plonowania rzepaku jest wczesny termin siewu. W województwie podlaskim optymalny termin siewu przypada do 10 sierpnia. Ma zapewnić osiągnięcie określonego pokroju roślin przed spoczynkiem zimowym. Liści w rozecie przed spoczynkiem zimowym winno być 7-10, osadzonych na krótkiej (tj. 4-5 cm wysokości) i grubej (0,5-1 cm średnicy) łodydze. Przeciętnie do uzyskania właściwego pokroju rzepak potrzebuje 75-80 dni z tzw. temperaturą efektywną (powyżej 5°C). Pokrój przed zimą jest ściśle skorelowany z pokrojem roślin plonujących bezpośrednio przed zbiorem tj. z liczbą rozgałęzień i łuszczyn na roślinie a także liczbą nasion w łuszczynie. Taki pokrój jesienią gwarantuje dobre zawiązywanie łuszczyn, zapewnia dobry wigor wiosną, dobrą konkurencyjność wobec chwastów w kwietniu i maju, małą wrażliwość na wyleganie przed zbiorem.
Tylko wczesny siew w terminie optymalnym gwarantuje właściwy rozwój systemu korzeniowego, a ten efektywnego wykorzystania wody i składników nawozowych. Rzepak zasiany we wrześniu nawet po łagodnej zimie jest zdecydowanie mniej wydajny. Wyniki ścisłych doświadczeń polowych wykazują, że obniżka plonu nasion na skutek opóźnienia siewu w optymalnym dla regionu terminie wynosi nawet 50 kg dziennie.
Rzepak wymaga równomiernego, wręcz precyzyjnego rozmieszczenia roślin na jednostce powierzchni. W bardzo intensywnych technologiach produkcji odmiany mieszańcowe można wysiewać w obsadzie 45-50 kiełkujących nasion na 1m2 pola. W technologiach średniointensywnych planowanych na plon nasion ok. 35 dt z ha, pożądana jest też mała obsada roślin populacyjnych na poziomie 70-80/m2 po wschodach, czyli 60-70 roślin plonujących (masa wysiewu 3,5-4,0 kg nasion). Zwiększenia masy wysiewu o 20% wymaga się w sytuacjach opóźnionego siewu, uproszczonej uprawy przedsiewnej i przesuszenia gleby bezpośrednio przed siewem. Najkorzystniejsza dla plonu jest rozstawa rzędów 18-20 cm. Węższa, pogarsza przewietrzanie łanu, przez co zwiększa się porażenie przez niektóre choroby. Szersza rozstawa zwiększa gęstość w rzędach, zmniejsza zimowanie, opóźnia czas zakrycia międzyrzędzi przez liście, co wydatnie zwiększa nieproduktywne straty wody. Wysiew w rozstawie 40-45 cm jest dozwolony wyłącznie przy planowanej pielęgnacji mechanicznej międzyrzędzi jesienią i wiosną.
Obsianie plantacji niekwalifikowanym materiałem jest poważnym błędem agrotechnicznym rodzącym negatywne skutki nie tylko obniżenia plonu, ale znacznego pogorszenia jego składu chemicznego poprze zwiększenie zawartości kwasu erukowego i glukozynolanów u tego gatunku. Do siewu mamy do dyspozycji 87 odmian „00” rzepaku, w tym 52 populacyjne i 35 mieszańcowych. Jest więc możliwość doboru odmiany do warunków danego regionu i gospodarstwa. Charakterystyka odmian znajduje się na stronie internetowej COBORU. Można skorzystać również z pomocy doradców.
Eugeniusz Stanisław Stefaniak