Skutki nadmiaru zbóż w strukturze zasiewów

Obserwowana w praktyce zbyt częsta uprawa zbóż po sobie oraz ponad 70% udział ich w strukturze zasiewów powoduje wiele ujemnych skutków gospodarczych. Taki układ sprzyja rozwojowi chorób podsuszkowych przenoszonych przez resztki pożniwne. Wpływa na kompensację chwastów. W większym stopniu dotyczy to przedplonu po zbożach ozimych ze względu na występujący w praktyce coraz krótszy czas pomiędzy zbiorem a siewem rośliny następczej. Uniemożliwione zostaje wtedy przeprowadzenie pełnego zespołu uprawek pożniwnych. W zmianowaniu z dominacją zbóż należy się liczyć ze zwiększonym nasileniem występowania w oziminach takich gatunków chwastów, jak miotła zbożowa, fiołek polny, przytulia czepna, mak polny, chaber bławatek, chwasty rumianowate. Dodatkowym problemem stają się samosiewy zbóż. Kilkuletnia uprawa zbóż po sobie może prowadzić do degradacji gleby wynikającej z obniżenia zawartości substancji organicznej.

Roślina uzdrawiająca

Rośliną godna polecenia w takim układzie jest wprowadzenie do zmianowania rzepaku, który spełnia ważną rolę fitosanitarną i regenerującą stanowisko. Jest rośliną przerywającą niekorzystny ciąg długiego następstwa zbóż po sobie, co ogranicza rozwój chorób podsuszkowych. Głęboko korzeniące się rośliny rzepaku oraz pozostawiana słoma i resztki pożniwne poprawiają właściwości fizyczne gleby. Dobrze rozbudowany i głęboki system korzeniowy rzepaku ułatwia lepsze zakorzenienie się następczych roślin zbożowych, dzięki czemu lepiej znoszą okresowe braki wody. Długi okres przebywania rzepaku na polu stanowi także dobrą ochronę gleby przed erozją. Stąd stanowisko pod rzepak ozimy powinno być dobrane, a gleba starannie przygotowana do siewu.

Przedplon

Do najlepszych przedplonów dla rzepaku ozimego zalicza się wcześnie zaorane rośliny motylkowate wieloletnie (lucerna i koniczyna) i ich mieszanki z trawami oraz strączkowe jak groch i bobik. Z badań wynika, że plon nasion rzepaku po przedplonach strączkowych był o 30% większy niż po jęczmieniu jarym. Jeszcze większe różnice na korzyść przedplonu strączkowych wystąpiły w ocenie plonu tłuszczu i białka w nasionach rzepaku. Dobre stanowisko pozostawiają dla niego wcześniejsze ziemniaki oraz mieszanki pastewne. W praktyce rzepak ozimy najczęściej jest uprawiany po zbożach. Ze względu na wczesny termin zbioru najlepsze stanowisko pozostawia jęczmień ozimy. Ale z obserwacji wynika, że najczęściej wysiewa się rzepak po pszenicy ozimej i jęczmieniu jarym. Jako przedplon dla rzepaku nie nadają się z reguły zboża jare, późno schodzące z pola, np. pszenica jara czy pszenżyto jare. Ujemnym skutkiem uprawy rzepaku po zbożach jest występowanie samosiewów, których nie zdąży się zwalczyć w uprawie pożniwnej po późno zebranych zbożach. Stwarza to konieczność poniesienia pewnych kosztów dodatkowych na ich chemiczne zwalczanie.

Przygotowanie gleby

Uprawiając rzepak po zbożach z pozostawioną słomą, warto pamiętać o jej rozdrobnieniu, rozrzuceniu i wymieszaniu z glebą. Można także zastosować dodatkowe nawożenie azotem w ilości 5-10 kg/ha na każdą 1 tonę przyorywanej słomy. Pamiętać należy by resztki słomy nie znajdowały się w strefie kiełkowania nasion, bo utrudnia to wschody i spowalnia rozwój rzepaku jesienią. Najbardziej polecanym zabiegiem w celu likwidacji samosiewów jest płytka uprawa pożniwna na głębokość 3-6 cm. Coraz częściej zamiast pługów podorywkowych stosuje się kultywatory do podorywki (grubery – zrywacze ścierniska), ciężkie brony talerzowe oraz kompaktowe brony talerzowe (rotogrubery) o nacisku na talerz do 100 kg. Zaletą agregatów jest to, że są wyposażone w różne sekcje robocze. Jednocześnie spulchniają wierzchnią warstwę gleby (sztywne łapy z bocznymi lemieszami lub talerze), mieszają słomę z glebą (talerze) oraz rozkruszają grudki ziemi i wyrównują powierzchnię (wały). Podorywki można zaniechać tylko w wyjątkowych sytuacjach, a mianowicie gdy po przedplonie pozostaje pole czyste np. po czystych ziemniakach i grochach. Po innych przedplonach, nawet gdy termin siewu nagli, lepiej jest wykonać najpierw podorywkę i zaraz po niej orkę, niż orać tylko raz.

Uwarunkowania lokalizacji plantacji

Z ekonomicznego punktu widzenia powierzchnia pojedynczej plantacji rzepaku powinna wynosić co najmniej 1,5-2 ha. Pozwala to na lepsze wykorzystanie poniesionych nakładów. Dlatego bardziej atrakcyjna jest uprawa w gospodarstwach większych obszarowo nastawionych prorynkowo i silnych ekonomicznie. Małe plantacje są narażone na proporcjonalnie większe straty plonu wyrządzane przez szkodniki występujące w dużych zagęszczeniach na obrzeżach pól. Ponadto, drobne gospodarstwa zazwyczaj nie posiadają własnego parku maszynowego do uprawy, pielęgnacji i zbioru rzepaku oraz nie zawsze są w stanie zapewnić poprawną agrotechnikę. Uprawiając rzepak w rejonach, w których występuje chowacz brukwiaczek, konieczna jest zmiana miejsc siewu lub siew w oddali od ubiegłorocznej plantacji z uwagi na zimujące samice, które wychodząc wiosną łatwo odnajdują i atakują rośliny. Ze względów fitosanitarnych rzepaku nie powinno się uprawiać częściej niż co cztery – pięć lat (w rotacji nie większej niż 20-25%).

Wymagania glebowe i klimatyczne

Rośliny rzepaku nie mają szczególnych wymagań glebowych, ale najlepiej udają się na glebach żyznych, bogatych w próchnicę, o głębokiej warstwie ornej i nie zakwaszonych (o odczynie pH zbliżonym do obojętnego 6-7). Rzepak dobrze plonuje również na glebach lżejszych, o ile są one utrzymane w wysokiej kulturze i zasobne w składniki pokarmowe. Natomiast z powodu niskiego i niestabilnego plonowania bezcelowa jest uprawa rzepaku na glebach bardzo słabych (kompleksy: żytni słaby, żytni bardzo słaby i zbożowo-pastewny słaby). Pod rzepak nie nadają się gleby podmokłe i zakwaszone, suche piaski oraz torfy i mursze, na których może wymakać i wymarzać. Rzepak nie jest absolutnie rośliną, którą można zagospodarować odłogi. Rzepak ozimy w porównaniu ze zbożami ozimymi jest rośliną mniej mrozoodporną i przy braku okrywy śnieżnej jest wrażliwy na niskie temperatury. Przy wyborze pola trzeba zwracać uwagę nie tylko na jakość gleby ale również na ukształtowanie terenu. Wzniesienia wystawione na działanie mroźnych wysuszających wiatrów, często pozbawione okrywy śnieżnej, jak również podmokłe zagłębienia są zdecydowanie gorszym stanowiskiem niż równe pola o łagodnym spadku. O dobrym przygotowaniu roślin do przezimowania świadczy rozwinięta rozeta liściowa złożona z 8-10 liści oraz silny korzeń o średnicy 8-10 mm w szyjce korzeniowej sięgający na głębokość 20-25 cm. W praktyce najczęściej rośliny rzepaku są uszkadzane przez przymrozki wiosenne. Rzepak jest rośliną wymagającą pod względem agrotechnicznym. O powodzeniu uprawy decydują takie działania jak: wybór odmiany, przygotowanie gleby do siewu, termin siewu i siew, nawożenie, ograniczone zachwaszczenie, profilaktyka i zwalczanie chorób grzybowych, profilaktyka i zwalczanie szkodników.

Dobór odmian

Należy pamiętać by do siewu używać nasion kwalifikowanych i zaprawionych odpowiednimi zaprawami przeciw chorobom i szkodnikom. Dokonać należy wyboru odmiany najlepiej dostosowanej do lokalnych warunków glebowo-klimatycznych. Ograniczy to ryzyko występowania oraz rozmiar szkód pochodzenia nieorganicznego lub organicznego. Liczba odmian wpisanych do krajowego rejestru w 2009 roku jest duża i wynosi 75 pozycji, w tym 47 populacyjnych oraz 28 odmian mieszańcowych, głównie zrestorowanych. Odmiany mieszańcowe, różnią się technologią uprawy, a przede wszystkim wymagają dobrych warunków do zapylenia między innymi przez pszczoły. Plonowanie najplenniejszych odmian mieszańcowych wg COBORU w okresie 2006-2008 wynosiło 110% plonu odmian populacyjnych. Wszystkie odmiany mieszańcowe spełniły warunek zawartości sumy glikozynolanów poniżej 15 mikromoli na gram nasion. Wyniki plonowania odmian w naszym makrorejonie wg COBORU w  latach 2006-2008, wykazały, że 100% wzorca przekroczyły wśród odmian populacyjnych: Chagall (109%), Casoar (105%), NK Bold i Libomir (104%), Castille i  Digger (103%), Adriana i NK Pegaz (102%). Wśród odmian mieszańcowych % wzorca w największym stopniu (110-115%) przekroczyły: Nelson, Visby, Extend, ES Mercure, Herkules, ES Saphir, Toccata.

Odmiany mieszańcowe nadają się do uprawy w różnych środowiskach, ponieważ:

• dzięki silnemu systemowi korzeniowemu oraz witalności rośliny dobrze sobie radzą z pobieraniem wody na stanowiskach suchych, na glebach lekkich, dając dobre plony. Podobnie na stanowiskach lekkich o ograniczonej dostępności składników pokarmowych. Dobrze ukorzenione i rozkrzewione rośliny odmian mieszańcowych mają lepszą zdolność przyswajania azotu niż w przypadku odmian populacyjnych,
• nadają się na opóźnione siewy dzięki szybkiemu rozwojowi początkowemu,
• silny rozwój poszczególnych roślin sprawia, iż dobrze plonują nawet w przypadku niższej gęstości łanu.

Odmiany populacyjne łączą w sobie liczne wartościowe cechy podobnie jak odmiany mieszańcowe. Potencjał plonowania ich jest z reguły niższy, ponieważ nie występuje u nich zjawisko heterozji. Wśród odmian populacyjnych należy wymienić:

• dużą różnorodność oferowanych odmian, co umożliwia znalezienie wśród nich odmiany najlepiej dostosowanej do warunków konkretnego rejonu uprawy,
• dobrą tolerancję na wczesny siew,
• opłacalność produkcji nawet w regionach o niższej intensywności uprawy.

Problemem przy wyborze odmiany jest zbyt niska, jak na polskie warunki klimatyczne ich mrozoodporność, a przede wszystkim zimotrwałość. Należy również zwrócić uwagę na takie cechy jak wczesność dojrzewania, odporność na czynniki stresogenne oraz groźne patogeny chorobotwórcze wywołujące zgniliznę twardzikową, suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych. Charakterystykę podatności na agrofagi jak też wiele innych zagadnień związanych z  uprawą rzepaku ozimego można znaleźć w ulotce wydanej w 2009 roku przez PODR w Szepietowie, opracowanej przez autora artykułu pod tytułem: Technologia uprawy rzepaku ozimego na nasiona.

Eugeniusz Stanisław Stefaniak