Do najgroźniejszych szkodników rzepaku wiosną oprócz chowaczy (brukwiaczka i czterozębnego) jest słodyszek rzepakowy.

Biologia szkodnika

Słodyszek rzepakowy jest najbardziej powszechnym i bardzo licznie występującym szkodnikiem w rzepaku, który pojawia się na plantacji prawie równocześnie z chowaczami. Owad dorosły to chrząszcz o długości 1,5-2,5 mm, podłużnie owalny, czarny z zielonym i niebieskawym, metalicznym połyskiem. Larwa ma długość 3,5-4 mm, jest żółtawobiała, z ciemnymi plamami na górnej stronie ciała, ma 3 krótkie pary odnóży i czarnobrązową głowę. Osobniki dorosłe zimują w ściółce na brzegach lasów, zarośli, na skarpach rowów, nasypów. Wylot chrząszczy następuje, gdy temperatura gleby wynosi 10⁰ – 11⁰C, a więc zwykle ma to miejsce w kwietniu i maju. Początkowo odżywiają się pyłkiem i nektarem kwiatów różnych gatunków roślin. Roślinami żywicielskimi poza rzepakiem i rzepikiem są inne gatunki roślin krzyżowych jak: rzodkiew oleista, kapusta czarna, gorczyca jasna, rzepa ścierniskowa, brukiew, rzodkiew, rzodkiewka, oraz dziko rosnące jak: gorczyca polna i rzodkiew świrzepa. Gdy temperatura powietrza osiągnie ok. 15 ⁰C , a wegetacja roślin rzepaku osiąga fazę początku rozwoju pąków kwiatowych( BBCH 50-51), słodyszek przelatuje na plantacje rzepaku. Słodyszek ma jedno pokolenie w roku.

Objawy żerowania i szkodliwość

Dorosłe chrząszcze słodyszka przegryzają pąki, aby dostać się do pyłku kwiatowego. Do wnętrza pąków składają jaja. Wylęgłe larwy odżywiają się przeważnie pyłkiem kwiatowym, nie wyrządzając większych szkód. Później larwa wędruje do gleby i przepoczwarcza się. Pod koniec sierpnia młode chrząszcze przelatują na miejsce zimowego spoczynku. Uszkodzone pąki przez chrząszcze często żółkną, usychają, a następnie odpadają, pozostają jedynie szypułki kwiatowe. Położenie nadgryzionych i wygryzionych pąków na łodydze jest nieregularne. Skutkiem tego są nieregularne kwiatostany, a w późniejszym okresie nieregularne rozłożenie łuszczyn. W efekcie żerowania plon nasion może być zmniejszony o 30%, a niekiedy więcej. Szkodliwość zależy miedzy innymi od wczesności odmian. Odmiany o wczesnej wegetacji wiosennej w zależności od pogody, unikają masowego ataku słodyszka lub tolerują jego opóźniony nalot. Odmiany późno dojrzewające, a także rzepak jary ulega większym uszkodzeniom niż rzepak ozimy. Znaczne straty są zarejestrowane w przypadku wczesnego pojawienia się szkodnika i wolnego rozwoju rzepaku przed kwitnieniem. Z chwilą zakwitnięcia rzepaku szkodliwość słodyszka maleje. Objawy uszkodzeń powodowanych przez słodyszka mogą być mylone z objawami cylidrosporiozy na łuszczynach (krótkie ogonki łuszczyn), ze szkodami wyrządzonymi przez późne przymrozki (górna część łuszczyn usycha i karłowacieje) oraz ze szkodami spowodowanymi przez suszę (przedwczesne, lecz jednolite opadanie pąków).

Profilaktyka i zwalczanie

Do zwalczania szkodników występujących na rzepaku w myśl Integrowanej Ochrony Roślin stosuje się różne metody. Podstawową, której dajemy pierwszeństwo jest metoda niechemiczna, między innymi przestrzeganie zaleceń prawidłowej agrotechniki, jak np. stosowanie izolacji przestrzennej i czasowej dotyczącej lokalizacji plantacji roślin krzyżowych (kapustnych). Przestrzeganie norm agrotechnicznych pozwala zmniejszyć liczbę zabiegów chemicznego zwalczania szkodników, nawet o połowę (tabela 1).

Tabela 1. Metody i sposoby ochrony rzepaku przed słodyszkiem i chowaczami, które występują zazwyczaj w tym samym czasie wg Metodyki integrowanej produkcji rzepaku –PIORiN, Warszawa lipiec 2007.

W praktyce okazuje się, że nie zawsze jednak są wystarczająco skuteczne metody niechemiczne, dlatego plantator zmuszony jest korzystać z metod chemicznych. Do oceny zagrożenia plantacji służy prowadzenie obserwacji dotyczącej liczebności szkodników. Wykorzystuje się do kontroli rozstawione na plantacji żółte naczynia chwytne. W przypadku przekroczenia progu ekonomicznej szkodliwości danego szkodnika (tabela 2), zaleca się chemiczną ochronę plantacji, jednym z zalecanych insektycydów (tabela 3).

Tabela 2. Progi ekonomicznego zagrożenia dla omawianych szkodników rzepaku ozimego wg Metodyki integrowanej produkcji rzepaku –PIORiN, Warszawa lipiec 2007.

Tabela 3. Przykładowe środki owadobójcze zarejestrowane do stosowania w rzepaku na słodyszka rzepakowego. wg IOR – PIB Poznań i strona MRiRW

(P) – pyretroid, (F) – fosforoorganiczny, (N) – neonikotynoidy,

(Ch+P) – chloronikotynyle + pyretroidy, (O) – oksadiazyn, (F+P ) – fosforoorganiczny + pyretroid, (PA) – pirydyn azometyn, (EA-P) – eter arylo-propylowy

Wykorzystanie niektórych grupy środków chemicznych w ochronie rzepaku

Najważniejszym składnikiem każdego środka ochrony roślin jest substancja aktywna wywołująca zamierzony efekt wyrażający się śmiertelnością szkodnika. Wywoływanie śmiertelności powinno być skorelowane z odpowiednio długim okresem działania, jak również z selektywnością w odniesieniu do pszczół i entomofauny pożytecznej. Dlatego ważnym parametrem określającym skuteczność każdego środka jest poziom wrażliwości zwalczanego gatunku. Ta sama substancja aktywna może być bardzo toksyczna dla jednego gatunku, a mniej lub całkowicie nietoksyczna dla innego. Zjawisko to coraz częściej występuje w praktyce i tym samym modyfikuje efekt zabiegu. Wśród zalecanych dziś insektycydów z poszczególnych grup chemicznych są takie, które lepiej lub gorzej spełniają wymagania dotyczące skuteczności. W obrębie grup chemicznych środków ochrony, toksyczność poszczególnych substancji aktywnych różni się dość znacznie. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do wykształconej przez słodyszka rzepakowego odporności.

Pyretroidy

W przypadku słodyszka rzepakowego odporność dotyczy głównie grupy pyretroidów wynikająca z długiego okresu ich stosowania. Występująca odporność populacji słodyszka wynika z braku toksyczność wielu substancji aktywnych z tej grupy gdyż jest dziś zbyt niska by skutecznie chronić rzepak. Efekt spadku skuteczności insektycydu jest wypadkową liczebności i gęstości populacji szkodnika oraz dynamiki jego nalotu na plantację i szybkości zanikania substancji aktywnej na roślinie. Badania IOR – PIB wykazały, że stosowane pyretroidy, w zalecanych dawkach wywoływały śmiertelność słodyszka od 30% do 95%. Procent skuteczności był więc różny. Dlatego przy znacznym przekroczeniu progu szkodliwości na plantacji skuteczność przeprowadzonego zabiegu słabiej działającą substancją aktywną może być niezadowalająca. Szybkość działania oraz skuteczność pyretroidów na słodyszka rzepakowego jest krótka gdyż wynosi przeciętnie 2-3 dni. Preparaty z tej grupy są przede wszystkim wrażliwe na działanie wysokiej temperatury, promieni słonecznych, zmywanie przez wodę, w dodatku niektóre z nich, są substancjami lotnymi i szybko parują. Wybór preparatu z tej grupy chemicznej do zwalczania słodyszka rzepakowego nie jest więc łatwy. Stąd zaleca się stosowanie pyretroidów głównie we wczesnych fazach rozwoju roślin rzepaku (BBCH 50 – 59) przy nieznacznie przekroczonym progu szkodliwości szkodnika. W późniejszych fazach, kiedy rozpoczyna się już zakwitanie, odpowiednim pyretroidem jest tylko bezpieczny dla pszczół z substancją aktywną tau-fluvalinat. Z uwagi na wzrost temperatury, w tym okresie jego stosowanie może być często nieskuteczne.

Neonikotynoidy

W Polsce dość popularne do stosowania w rzepaku są środki z grupy neonikotynoidy posiadające substancję aktywną – acetamipryd. Substancja ta, z zadawalającym efektem od kilku lat jest stosowana w zwalczaniu słodyszka rzepakowego. Poziom działania, jak potwierdzają badania IOR – PIB jest dotychczas wysoki. Kształtuje się on w zależności od terminu stosowania na poziomie 75-95%, a więc skutecznie zwalcza słodyszka nawet przy jego silnym ataku na plantację. Działanie jego na szkodnika ze względu na systemiczne właściwości substancji aktywnej jest znacząco dłuższe niż pyretroidów.

Owady zatrute acetamiprydem wykazują porażenie, bezruch i brak żerowania, a okres detoksykacji trwa u nich 7-10 dni. Jest to okres wystarczający do przejścia rzepaku do fazy pełni kwitnienia, kiedy słodyszek nie stanowi już zagrożenia, a nawet przyczynia się do lepszego zapylenia kwiatów. Największą zaletą tego preparatu jest możliwość wykonywania ochrony plantacji rzepaku tym środkiem w fazach, kiedy o plonie decyduje zapylanie roślin przez pszczoły. Środek ten, jest dla pszczół nietoksyczny a zakres stosowania go dotyczy wszystkich faz rozwojowych rzepaku podczas których może ujawniać się szkodliwość słodyszka rzepakowego. Jest stosowany do ochrony odmian mieszańcowych typu złożonego, których powierzchnia zasiewów stale wzrasta. Odmiany te mają potencjał plonowania wyższy od pozostałych o 20-40%. Udział pszczół w krzyżowym zapylaniu roślin rzepaku skutkuje zwyżką plonu w odniesieniu do wszystkich innych odmian zarówno populacyjnych jak i mieszańcowych zrestorowanych, które od momentu zakwitania pierwszych pąków również nie powinny być chronione insektycydami niebezpiecznymi dla owadów zapylających. Preparat najlepiej sprawdza się w ochronie rzepaku przed słodyszkiem w fazach bezpośrednio poprzedzających kwitnienie oraz podczas kwitnienia. Warto podkreślić, że dodatkowo w okresie szybkiego wzrostu roślin zawartość substancji aktywnej o działaniu systemicznym skutecznie niszczy i chowacze łodygowe. W odróżnieniu od pyretroidów wysokie temperatury nie mają w odniesieniu do tej substancji aktywnej większego znaczenia.

Fosforoorganiczne

Innymi środkami chemicznej ochrony służącymi do zwalczania słodyszka rzepakowego są związki fosforoorganiczne z substancją aktywna chloropiryfos. Zaletą tej substancji aktywnej jest wysoka efektywność w stosunku do słodyszka rzepakowego, u którego nie obserwuje się odporności na ten związek chemiczny. Jednakże toksyczność chloropiryfosu nie idzie w parze z selektywnością, dlatego związek ten jest ekstremalnie niebezpieczny dla pszczół i innych gatunków owadów pożytecznych. Ogranicza to jego zastosowanie do wczesnych faz rozwoju rzepaku (BBCH 50-54) w przypadkach dużego przekroczenia progu szkodliwości szkodnika.

Racjonalna ochrona

Zwalczając słodyszka rzepakowego oraz inne ważne szkodniki rzepaku, które mogą przekroczyć progi szkodliwości, nigdy nie powtarzajmy zabiegu tym samym insektycydem. Unikajmy substancji nie selektywnych, toksycznych dla pszczół. Ograniczając szkodliwość wrogów rzepaku oszczędzajmy sprzymierzeńców, którymi są naturalni drapieżcy, a także pszczoły i inne gatunki zapylające przynoszące najlepszy efekt w myśl Integrowanej Produkcji oraz zasad Integrowanej Ochrony Roślin. Nieprawidłowo przeprowadzone zabiegi chemicznej ochrony przed agrofagami są głównymi przyczynami zatrucia pszczół. Dlatego zaleca się przed zastosowaniem bardzo dokładne zapoznanie się z etykietą- instrukcją stosowania środka chemicznego w ochronie roślin.

Eugeniusz Stanisław Stefaniak