Gryka siewna, zwana też gryką zwyczajną lub hreczką (Fagopyrum esculentum Mnch lub F. Sagittatum Gilib), należy do rodziny rdestowatych (polygonaceae). Materiałem siewnym jest owoc, trójgraniasty orzeszek, o ostrych krawędziach, zwykle brunatnobrązowej barwy, zwany potocznie nasieniem.
Czynnikiem ograniczającym uprawę gryki są duże wahania plonów zależne od kwitnienia. Związane to jest z owadopylnością gryki. Czynnik utrudniający zapylenie stanowi dość krótki okres żywotności kwiatów, który trwa zaledwie jeden dzień. Przebieg pogody w okresie kwitnienia (korzystny lub niekorzystny dla oblotu pszczół) decyduje o liczbie zawiązanych nasion i wielkości plonu.
Grykę cechują duże wymagania cieplne, gdyż najlepiej rozwija się ona w temperaturze około 20°C i jest wrażliwa na przymrozki. Jej zapotrzebowanie na opady atmosferyczne zmienia się w czasie wegetacji: od zasiewu do początku kwitnienia oraz w okresie kwitnienia potrzebuje 70 mm, a podczas dojrzewania nasion – 15 mm. Silne wiatry mogą być przyczyną wylegania gryki. W razie długotrwałej suszy, kwiaty gryki wydzielają małe ilości nektaru, co zniechęca owady do ich nawiedzania.
Innymi czynnikami ograniczającymi plonowanie, a co za tym idzie uprawę gryki, są ochłodzenia zdarzające się późną wiosną oraz wysoka temperatura i mała wilgotność powietrza w okresie kwitnienia. Trudniej jest jednak przeciwdziałać wpływowi często występujących wysokich temperatur lub małej wilgotności powietrza w okresie kwitnienia, które uniemożliwiają zapylenie gryki. W celu uchronienia się przed niekorzystnym wpływem tych czynników grykę należy wysiewać między 10 a 20 maja.
Mirosław Muczko uprawia grykę na nasiona od 1991 r. Tłumaczy to tym, iż w jego gospodarstwie gleby V i VI klasy dobrze są wykorzystywane przez tę roślinę. Zdaniem rolnika gryka potrafi wziąć z gleby to czego nie pobiorą inne rośliny. Grykę sieje często przez kolejne 3 lata w ilości 50 kg/1 ha, do 20 maja, siew specjalnie zagęszcza, ponieważ wschody mogą być zróżnicowane . Mirosław Muczko stosuje 400 kg Poliwapu i 50 kg saletry amonowej pod orkę wiosenną. Gryka bez wapna ginie – twierdzi pan Muczko. Po gryce najczęściej uprawia łubin a po łubinie żyto ozime. W latach ubiegłych cały zbiór z 7 ha był sprzedawany do kaszarni, średnio po 88 zł/dt + VAT. Była to dobra cena. Natomiast w minionym roku nie było zainteresowania nasionami gryki, kaszarnie już nie kontraktowały, a zbyt na targowiskach był prawie niemożliwy. Rolnik ocenia, że jedynym zyskiem są dopłaty bezpośrednie. |
Gryka jest zapylana przede wszystkim przez pszczoły, istnieje, zatem ścisły związek między oblotami pszczół, a plonem nasion gryki. Czynniki pogodowe wpływają nie tylko na wzrost i rozwój gryki, ale również na przebieg oblotu pszczół. Zimne i deszczowe lata nie sprzyjają plonowaniu gryki w przeciwieństwie do ciepłych i w miarę wilgotnych. Udział pszczół w zapylaniu gryki waha się w granicach 65-87%. Wywożenie uli na pole z gryką zapewnia lepsze zapylenie i powoduje zwiększenie wydajności ziarna i miodu.
Gryka jest bardzo wartościową rośliną miododajną. Z jednego hektara zasiewów gryki można uzyskać w wyniku oblotu pszczół 40-100 kg bardzo cennego miodu, charakteryzującego się wysokimi walorami smakowymi, odżywczymi i profilaktyczno-leczniczymi.
Nasiona gryki w poszczególnych kwiatostanach dojrzewają nierównomiernie. Niejednokrotnie w okresie zbioru, przy deszczowej pogodzie, niektóre kwiatostany jeszcze kwitną. Grykę należy zbierać w wtedy, gdy 60-70% nasion ma zabarwienie brunatne. Opóźnienie zbioru wpływa na zmniejszenie plonu wskutek osypywania się nasion wcześniej dojrzałych.
Skład chemiczny poszczególnych części nasion gryki jest różny. Nasiona gryki spośród wszystkich surowców roślinnych wyróżniają się tym, że zawierają wysokowartościowe białko o dobrze zbilansowanym składzie aminokwasów.
Gryka ma właściwości dietetyczne i lecznicze, ma także wiele innych zalet. Jej owoce (orzeszki) zawierają: 13-15% białka, 60-70% skrobi, 2-2,5% sacharozy, 2,5-3% tłuszczów, 1,1-1,3% błonnika, 2-2,2% składników popielnych. Występują w niej sole żelaza, których jest 33,8 mg/100 g nasion, wapnia – 200 mg/100 g i fosforu – 1500 mg/100 g oraz wiele witamin z grupy B (B1, B2, B6), a także PP i P i inne składniki np.: tiamina 3,3 mg/kg, ryboflawina 10,6 mg/kg, kwas pantotenowy 11,0 mg/kg, cholina 440,0 mg/kg, niacyna 18,0 mg/kg, pirodoksyna 1,5 mg/kg, tokoferole 40,0 mg/kg. W kaszy gryczanej występuje również wiele kwasów organicznych, w tym cytrynowy, szczawiowy, jabłkowy i foliowy, a białko gryki nie ustępuje białku roślin strączkowych i dorównuje jakością białku mięsa. Nasiona gryki odznaczają się również dużą zawartością potasu, magnezu, cynku, miedzi i innych mikroskładników. W nasionach gryki nie stwierdzono pierwiastków rakotwórczych tj. astatu, kadmu, rtęci i ołowiu. W procesie odtłuszczania usuwane jest włókno surowe oraz taniny, które mogłyby utrudniać przyswajalność białka.
Liście i kwiaty gryki zawierają dość dużo rutyny, będącej źródłem witaminy P. Substancja ta wzmacnia naczynia włosowate układu krwionośnego, stabilizuje ciśnienie krwi i zawartość glukozy. Wykorzystywana jest w przemyśle farmaceutycznym.
Kasza i mąka z gryki nie zawierają glutenu, co jest ważne w produkcji specjalnych pożywek dla dzieci i osób cierpiących na niektóre schorzenia metaboliczne.
Produkty, powstające w wyniku przerobu nasion gryczanych na kaszę i mąkę, zawierają dużą ilość białka i tłuszczów, dzięki czemu są bardzo wartościową paszą dla ptactwa i świń. Dużą wartość gospodarczą ma słoma gryczana. Podawana ze słomą innych zbóż jest wartościową paszą dla bydła, nadaje się do zakiszania, jak również do produkcji mieszanek paszowych, granulatów i brykietów w połączeniu z innymi paszami.
Gryka cechuje się dużą dynamiką narastania biomasy. Uprawiana w międzyplonie ścierniskowym już po 7-8 tygodniach od zasiewu może dać obfity pokos zielonki. W ostatnich latach zwraca się uwagę na znaczenie gryki w gospodarce proekologicznej. Uzasadnia się to tym, że gryka jest w niewielkim stopniu porażana przez choroby i szkodniki oraz dobrze zagłusza chwasty, dzięki czemu intensywne zabiegi chemiczne i mechaniczne są zbędne podczas jej uprawy. Poza tym nie wymaga intensywnego nawożenia mineralnego, gdyż dobrze wykorzystuje składniki pokarmowe z naturalnych zasobów gleby. Roślina ta wykazuje właściwości fitosanitarne i zostawia dobre stanowisko dla innych roślin, w szczególności w zmianowaniach zbożowych, m.in. przeciwdziała występowaniu w glebie niektórych nicieni. Istotne jest, że kasza i inne produkty z gryki są zaliczane do tzw. bezpiecznej żywności.
W gospodarce zbożowej gryka ma właściwie niewielkie znaczenie. Zajmowana powierzchnia uprawy ulega w poszczególnych latach dużym wahaniom. Jednakże możemy zauważyć nieznaczny wzrost zainteresowania uprawą tej rośliny, co przejawia się we wzroście areału zasiewów, lecz nadal jest to około 0,5% zasiewów zbóż.
Zasiewy na niewielką skalę można spotkać na terenie niemal całego kraju. Tradycyjnymi rejonami uprawy gryki są województwa: lubelskie, świętokrzyskie, mazowieckie, podlaskie. Kwitnąca gryka na polach uprawnych stanowi urozmaicenie krajobrazu przyrodniczego.
Jednakże ze względu na czynniki klimatyczne, najodpowiedniejsze rejony do uprawy tej rośliny to województwo zachodniopomorskie i pomorskie, nie licząc pasa nadmorskiego oraz województwo warmińsko-mazurskie, północna część województwa podlaskiego, jak również południowa część kraju, nie licząc terenów górskich.
Leszek Kadej