Orkisz, płaskurka i samopsza to stare, reliktowe odmiany pszenicy (formy jare i ozime), które wracają do łask dzięki swoim specyficznym właściwościom smakowym, zdrowotnym i środowiskowym. Są to pszenice oplewione, gdzie ziarna po wymłóceniu pozostają w plewach

Powrót do tych starych, prymitywnych odmian pszenicy zapoczątkowały dwa województwa: warmińsko-mazurskie i kujawsko-pomorskie. Pierwsze nasiona pozyskano z Niemiec. Obecnie powierzchnia uprawy pszenic sięga około 1000 ha i to głównie w gospodarstwach ekologicznych, gdyż nie ma zainteresowania konwencjonalnym orkiszem, samopszą czy płaskurką. Dotychczas w Polsce uprawia się tylko formy ozime tych zbóż.

Orkisz
Na Bliskim Wschodzie uprawiali go Izraelici, w Europie Germanie i Rzymianie. Ci ostatni uważali orkisz za pokarm dający nadludzką siłę i witalność, dlatego stanowił główny składnik diety gladiatorów i uczestników antycznych igrzysk. W XII wieku przeorysza klasztoru Benedyktynów Hildegarda z Bingen rozpropagowała zalety orkiszu jako zboża, które prowadzi do „dobrej krwi, daje rozluźniony charakter i cnotę zadowolenia”.

Płaskurka
Starsza siostra pszenicy orkiszu, uprawiana była na szeroką skalę w starożytnej Mezopotamii. W Niemczech znana jest pod nazwą Emmer, natomiast we Włoszech Farro. Z uprawą płaskurki wiążą się początki naszego, rodzimego rolnictwa. Jej zalety zdrowotne przewyższają atuty coraz bardziej popularnego w naszym kraju orkiszu.

Samopsza
Trzecia z reliktowych pszenic, jako gatunek mało plenny, uprawiana jest obecnie na górzystych terenach Zakaukazia.

Samopsza w porównaniu z innymi zbożami jest bardziej delikatną rośliną, źdźbła są bardzo cienkie, a kłosy krótkie, długości niewiele ponad 5 cm. Jej mocne źdźbła są używane przez niemieckich rolników w Badenii do wiązania winorośli.

Różnice w agrotechnice w porównaniu z pszenicą ozimą:

• do siewu używamy nasion oplewionych w łusce
• norma wysiewu to ok. 300 kg ziarniaków na ha
• rozstawa rzędów od 17 aż do 24 cm
• rzutowy siew wsiewki koniczyny lub seradeli
• dwukrotne, wiosenne bronowanie
• zbiór – staramy się zmniejszyć obroty motowidła (mniej kłosów zostanie odłamana i spadnie na ziemię), odpowiednio ustawiamy sita młocarni, aby przez szczeliny wpadały połamane kłosy, zmniejszamy nadmuch (o takiej sile jak przy owsie)
• staramy się kosić po południu, aby kłosy były bardziej suche – ułatwia to odplewianie i przechowywanie ziarna
• odplewianie ziarna – najlepsze efekty uzyskujemy stosując przerobiony bukownik do koniczyny, w którym zastosowano stalową siatkę o oczkach o średnicy od 4 do 5 mm
• plony osiąga się na poziome od 1,5 do 3 ton z ha.

Zalety pszenic orkiszowych

W Polsce nie ma rodzimych odmian pszenic orkiszowych. Rolnicy korzystają z odmian niemieckich – Badengold, Frankenkorn, Schwabenspelz i Ceralio.

Orkisz walorami odżywczymi przewyższa odmiany pszenicy zwyczajnej. Zawiera więcej dobrze przyswajalnego białka (nawet do 30% w porównaniu do pszenicy zwyczajnej), charakteryzuje się wyższą zawartością glutenu w ziarnie, ma więcej witamin (A, D, E, B ) rozpuszczalnych w tłuszczach, zawiera cenne mikroelementy: fosfor, żelazo, cynk, miedź, mangan i kobalt. Z orkiszu otrzymujemy mąkę razową i białą, otręby, płatki, kasze, makarony, różne rodzaje pieczywa, ciastka, piwo, wódki oraz smaczną, lekko przeczyszczającą kawę.

Pszenice korzystnie wpływają na nasz układ trawienny, wzmacniają odporność naszego organizmu, powodują spadek „złego” cholesterolu we krwi, są składnikiem diety u chorych na celiakię dzieci. Ziarna orkiszu zapobiegają powstawaniu kamieni żółciowych, poprawiają motorykę nerek i wątroby. Ziarna pszenic prymitywnych można spożywać w formie „zielonego ziarna”. Jest to ziarno w dojrzałości mlecznej na tyle wykształcone, że posiada już wszystkie składniki odżywcze, a nie jest jeszcze zbyt twarde. Używa się go do przygotowania zup, kotletów, puddingów lub jako dodatku do jogurtów.

Oprócz dobroczynnego wpływu ziarna na nasz organizm, plewy również korzystnie wpływają na nasze zdrowie i samopoczucie.
Znane jest pozytywne oddziaływanie poduszek, kołder czy materacy. Zawarte w nich plewy, łuski zapobiegają poceniu się organizmu i są dobrą izolację chroniącą przed zimnem.

Krzysztof Mauryc

Literatura:

1. Rolnictwo ekologiczne w województwie podlaskim – możliwe kierunki rozwoju, Materiały konferencyjne, Białowieża 2009

2. Budzyński W., Pszenica. Pszenice – zwyczajna, orkisz, twarda, uprawa i zastosowanie, Wydawnictwo PWRiL, Poznań 2012