Orkisz to dawna forma pszenicy, którą powszechnie uprawiano w Europie Północnej, także w Polsce, jeszcze 100 lat temu. Dzisiaj przeżywa swój renesans, co związane jest z dynamicznym rozwojem rolnictwa ekologicznego oraz docenieniem walorów żywieniowych tego gatunku.

Jeszcze na przełomie XIX  i XX wieku powierzchnia uprawy orkiszu była większa niż innych pszenic chlebowych. Orkisz odegrał ważną rolę w wyhodowaniu nowoczesnych form pszenicy zwyczajnej, którym ustąpił miejsca na początku XX wieku.

Walory odżywcze

Uważa się że orkisz i jego przetwory mają korzystniejsze właściwości odżywcze niż pszenica zwyczajna. Wysoka zawartość białka w orkiszu – rzędu 13-17% jest wynikiem dużego udziału warstwy aleuronowej ziarniaków. W badaniach prowadzonych w Polsce średnia zawartość białka u ozimych i jarych form pszenicy orkisz była wyższa o 30-47% w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Co więcej, białko orkiszu charakteryzuje się wyższym stopniem strawności i wyższą jakością biologiczną. Strawność białka orkiszu przekracza 80%. Zawartość glutenu w mące orkiszowej jest wyższa niż w pszenicy zwyczajnej. Chleb z orkiszu charakteryzuje się silnym zapachem chlebowym, znakomitym smakiem i dłuższym utrzymywaniem świeżości. Orkisz jest wartościowym zbożem z uwagi na wysoką koncentrację składników pokarmowych. Między innymi charakteryzuje się wyższą zawartością tłuszczu na tle innych gatunków pszenicy. Szczególnie ważne są przyjazne dla serca i układu krążenia nienasycone kwasy tłuszczowe. W tłuszczu orkiszu występuje więcej fitosteroli. Dzięki nim orkisz obniża poziom cholesterolu we krwi. Orkisz zawiera więcej witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, E, D) w porównaniu do pszenicy zwyczajnej. Ponadto aktywność witaminy E pochodzącej z orkiszu jest o 1/3 większa niż z pszenicy zwyczajnej. Ponadto orkisz zawiera więcej witamin z grupy B: B1, B2 oraz PP (B3). Kolejną ważną cechą w ocenie walorów żywieniowych orkiszu jest zawartość składników mineralnych: podkreśla się wysoką zawartość żelaza, magnezu, fosforu i cynku. Z dojrzałego ziarna orkiszu produkowane są następujące grupy artykułów spożywczych: odplewione ziarno, ziarno prażone, mąka razowa i biała, otręby, płatki, kasze, makarony, pieczywo, ciastka, wafle, kawy i in.

Właściwości lecznicze

Oprócz walorów odżywczych, orkiszowi przypisywane są także właściwości lecznicze. Orkisz wzmacnia ciało, pozytywnie wpływa na krążenie krwi i usposobienie. Zaleca się go przy przeziębieniu, alergiach oraz chorobach wątroby i nerek. Zapobiega powstawaniu kamieni żółciowych. Dieta oparta na orkiszu pozwala obniżyć poziom cholesterolu we krwi.

Z leczniczych walorów orkiszu skorzystać można także nie spożywając go. Jego łuska doskonale nadaje się do wypełniania poduszek i materacy. Działają one dobroczynnie na krążenie, zwalczają bóle reumatyczne i bezsenność. Poza tym plewy mają też zastosowanie gospodarcze. Wykorzystuje się je jako paszę i ściółkę dla zwierząt. Plewy są dobrym materiałem ściółkowym kurzych gniazd – ptaki chętnie na nich siadają.

Uprawa ekologiczna

Orkisz bardzo dobrze nadaje się do uprawy ekologicznej. Znacznie trudniej uprawiać go z użyciem nawozów sztucznych gdyż wtedy wyrasta zbyt bujnie i wylega. To właśnie uprzemysłowienie i chemizacja upraw zbóż sprawiła, że popadł w zapomnienie w XIX wieku. Drugim czynnikiem, który spowodował, że wyparła go łatwiejsza w uprawie pszenica, był trudniejszy omłot ziaren tkwiących w dosyć dużych łuskach.

Wymagania

Orkisz ma dużą zdolność przystosowawczą do warunków ekstensywnej uprawy i jest tolerancyjny na niesprzyjające warunki środowiskowe. Maleje wówczas różnica w plonowaniu pomiędzy pszenicą zwyczajną a orkiszem, natomiast w wilgotnych i zimnych rejonach orkisz plonuje nawet wyżej niż pszenica zwyczajna. Jest odporniejszy na choroby źdźbła i kłosa (septoriozę kłosa, rdzę źdźbłową). Szczególnie odporny jest na wiele szczepów rdzy żółtej, która atakuje pszenicę głównie w północnej i środkowej Europie. Ponadto orkisz nie wymaga zaprawiania przed siewem, gdyż ziarno chronione jest przez twarde plewki.

Z tych względów zboże to jest bardzo cenne dla rolnictwa ekologicznego oraz do uprawy na terenach o podwyższonych wymaganiach ekologicznych (tereny okalające ujęcia wód, otuliny parków narodowych itp.).

Grażyna Karpińska

Źródło:
1. Sulewska M.: Powrót orkiszu, Farmer 24/2006, s. 24
2. Tyburski J., Babalski M.: Uprawa pszenicy orkisz. Poradnik dla rolników, Radom 2006