Wraz z postępem naukowym i rozwojem badań dotyczącym zastosowania środków chemicznych rolnicy dostali do dyspozycji potężną broń w walce z patogenami zagrażającymi uprawom. Niestety każdy kij ma dwa końce i niewłaściwe korzystanie z pestycydów może zaszkodzić chronionym roślinom, środowisku naturalnemu, a także ludziom

Większość błędów wynika z niewiedzy dotyczącej działania chemicznych środków ochrony roślin, a także lekceważenia ich wpływu na środowisko naturalne i zdrowie człowieka. Preparaty muszą być wykorzystywane w sposób racjonalny, w oparciu o aktualne progi ekonomicznej szkodliwości, w optymalnych terminach zwalczania i warunkach pogodowych warunkujących ich wysoką skuteczność. Należy bezwzględnie przestrzegać terminów karencji i prewencji, określonych na etykietach.

Wśród pestycydów, których zastosowanie obarczone jest dużym ryzykiem, są insektycydy. Niewłaściwie zastosowane mogą poczynić duże spustoszenie w naturalnej faunie pól. Stanowią duże zagrożenie dla owadów zapylających i naturalnych wrogów organizmów szkodliwych. Odpowiednie zastosowanie środków owadobójczych wymaga dużej wiedzy dotyczącej zarówno biologii szkodników, jak i owadów pożytecznych. Kluczową sprawą jest poznanie mechanizmów działania stosowanych środków i umiejętne zastosowanie.

Aby usystematyzować wiedzę dotyczącą pestycydów stosowanych na polach, należałoby cofnąć się do połowy ubiegłego stulecia, kiedy to pierwsze insektycydy oparte na związkach nieorganicznych (arsenian ołowiu, arsenian wapnia, związki fluorowe) zastąpiono preparatami opartymi na związkach organofosforanowych, dziś określanymi jako insektycydy I generacji. Kilkanaście lat później na rynku pojawiły się środki tzw. II generacji z rodzaju karbaminianów i pyretroidów. III generacja to lata 70. i wprowadzenie substancji czynnych w postaci analogów hormonów, inhibitorów biosyntezy chityny, feromonów i atraktantów. Wszystkie te substancje działają międzygatunkowo i wewnątrzgatunkowo. W pierwszej grupie znajdują się allelozwiązki, zaś w drugiej hormony, które regulują procesy życiowe organizmu i feromony wpływające na zachowanie się osobników tego samego gatunku.

Obecnie opracowano IV generację opartą na antyhormonach. Pestycydy III i IV generacji są rzadko stosowane.

Warto wspomnieć o insektycydach polichlorkowych, czyli wielkiej porażce nauki w chemicznej ochronie roślin. Substancje z tej grupy, czyli głównie dichlorodifenylotrichloroetan, znany jako DDT (w Polsce np. Azotox), były powszechnie stosowane do lat 80. XX wieku jako podstawowa grupa związków w ochronie płodów rolnych, zwalczaniu chorób zwierząt i akcjach higieniczno-sanitarnych. Ze względu na szkodliwe działanie na środowisko i ludzi wszystkie preparaty z tej grupy zostały wycofane.

Najczęściej stosowane insektycydy

Insektycydy organofosforanowe – mylnie nazywane fosforoorganicznymi, są silnie trującymi estrami alkoholi i kwasu fosforowego (organofosforany), stosowanymi jako insektycydy (także jako herbicydy i fungicydy). Występują zazwyczaj jako oleiste ciecze o ostrym, nieprzyjemnym zapachu, trudno rozpuszczalne w wodzie lecz dobrze rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych. Mechanizm działania toksycznego polega na blokowaniu aktywności cholinoesteraz, enzymów niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Substancje te wchłaniane są przez skórę, przewód pokarmowy i drogi oddechowe. Łatwo przenikają przez naturalne bariery organizmu.

Substancje czynne: chloropiryfos, np. Dursband 480 EC, Owadofos Extra 480 EC, dimetoat, np. Hunter 400 EC.

Insektycydy karbaminianowe – pochodne kwasu karbaminowego, stosowane również jako herbicydy, nematocydy i fungicydy. Są mniej toksyczne od związków fosforoorganicznych. Występują w postaci krystalicznych proszków. Słabo rozpuszczają się w wodzie, lepiej w rozpuszczalnikach organicznych. Są nietrwałe chemicznie, łatwo ulegają hydrolizie, a ich mechanizm działania toksycznego jest analogiczny do działania organofosforanów. Do organizmu wchłaniają się przez skórę, przewód pokarmowy i drogi oddechowe.

Substancje czynne: metiokarb, np. Mesurol 500 FS, pirymikarb, np. Agro Pirymikarb 500 WG.

Insektycydy neonikotynowe – związki chemiczne spokrewnione z nikotyną i podobnie jak one będące antagonistami nikotynowych receptorów acetylocholiny. Receptory te są ulokowane w centralnym i obwodowym układzie nerwowym ssaków, jednak są ograniczone w centralnym układzie nerwowym u insektów. Większość neonikotynoidów znacznie silniej wiąże się z neuroreceptorami owadów niż ssaków, co sprawia, że te insektycydy są selektywne i znacznie bardziej toksyczne dla owadów. Pomimo że dawki nanoszenia są znacznie niższe to poziom szkodliwości jest bardzo zróżnicowany i zależy od konkretnej substancji czynnej.

Użycie kilku z tych środków zostało zakazane w niektórych państwach, ponieważ udowodniono związek z masowym wymieraniem pszczół. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności, w 2013 r. ogłosił, że neonikotynoidy stanowią niedopuszczalnie wysokie ryzyko dla pszczół. Imidachlopryd jest najczęściej używanym środkiem owadobójczym w grupie o swoim profilu działania. Zakres jego stosowania obejmuje glebę, nasiona, drewno, pchły zwierzęce, szkodniki: zbóż, bawełny, roślin strączkowych, ziemniaków, a także owoców ziarnkowych, ryżu i warzyw. Pozostaje długo aktywny w resztkach. Dodaje się go również do wody używanej przy nawadnianiu roślin. Jest skuteczny wobec owadów ssących, niektórych owadów żujących i owadów glebowych.

Substancje czynne: chlotianidyna, np. Apacz 50 WG, imidachlopryd, np. Nuprid 600 FS, tiametoksam, np. Actara 25WG, acetamipryd.

Pyretroidy – mogą być naturalne i syntetyczne. Działają wybiórczo. Pomimo dużej toksyczności dla owadów są mało szkodliwe dla ludzi i innych organizmów wyższych. Nie działają na grzyby. Ich działanie na owady następuje w sposób kontaktowy i żołądkowy. Mogą przeciwdziałać zamykaniu przetchlinek, co prowadzi do śmierci owada przez przesuszenie. Naturalne pyretroidy są pochodnymi kwasu pyretrynowego. Pod względem chemicznym są to estry kwasu pyretrynowego lub chryzantemowego i alkoholi: pyretrolu, cynerolu i jasmolonu, syntetyczne mogą zawierać jeszcze inne alkohole. Są dobrze rozpuszczalne w tłuszczach, nietrwałe chemicznie. Naturalne pyretroidy ulegają rozkładowi pod wpływem światła w przeciwieństwie do syntetycznych.

Substancje czynne: alfa-cypermetryna, np. Fastac 100 EC, beta cyflutryna, np. Bulldock 025 EC, cypermetryna, np.Sherpa 100 EC, deltametryna np. Decis 2,5 EC, lambda cyhalotryna, np. Karate Zeon 050 CS, pyretryna, np. Floris AE, zeta-cypermetryna, np. Fury 100 EW.

Kiedy stosujemy insektycydy

Przy wyborze preparatu należy zwrócić uwagę na to, czy może być stosowany na rośliny pokryte spadzią. Wynika to z faktu, że opryskanie może doprowadzić do zatrucia pszczół korzystających z tego pożytku. Z reguły wszystkich środków zakwalifikowanych do pierwszej i drugiej klasy toksyczności nie można stosować na rośliny pokryte spadzią.

Mając na uwadze dobro pszczół, należy pamiętać, że żadne chemiczne środki ochrony roślin nie są całkowicie obojętne dla tych pożytecznych owadów.

Zabiegi należy przeprowadzać wyłącznie w godzinach wieczornych i po ustaniu oblotu pszczół. Środki ochrony roślin, określone jako nietoksyczne dla pszczół, stosowane w czasie ich dziennego lotu na plantacjach kwitnących roślin uprawnych i na kwitnące chwasty mogą być dla nich niebezpieczne, ponieważ istnieje ryzyko zamoczenia skrzydeł cieczą roboczą. Pszczoły mogą także przejąć zapach środka chemicznego, co spowoduje, że wracając do ula zostaną zabite przez wartowniczki.

Pamiętajmy, że w czasie wysokich temperatur nawet nieszkodliwe preparaty mogą powodować zatrucia pszczół, natomiast w trakcie suszy pszczoły szukając wody, spijają skażone środkiem krople, co prowadzi do zatruć.

Bezwzględnie należy przestrzegać zasad określonych w etykietach stosowania środków ochrony roślin.

Andrzej Markowski