Gleba jest podstawą w produkcji rolnej – stale w niej zachodzą procesy życiowe zawartych w niej mikroorganizmów. W warstwie ornej gleby, która jest uprawiana zgodnie z zasadami dobrej kultury rolnej na powierzchni 1 ha możemy znaleźć do 20 ton żywych organizmów głównie bakterii (0,8 do 18 ton), grzybów, pierwotniaków, glonów i organizmów wyższych – dżdżownic, owadów i ich larw, roztoczy. Im gleba jest żyźniejsza tym intensywniejsze jest życie glebowe.
W warstwie ornej gleby, żyją mikroorganizmy tlenowe, które w sprzyjających im warunkach rozwijają się i powodują rozkład substancji organicznej gleby do składników dostępnych dla roślin. W głębszej warstwie gleby żyją mikroorganizmy beztlenowe, które również wspomagają procesy rozkładu substancji organicznej gleby, powodując powstawanie organicznych i organiczno-mineralnych koloidów glebowych. Rozkład substancji organicznej dostarcza wszystkich niezbędnych do życia składników pokarmowych, organizmy glebowe zatem są niezbędnym warunkiem życia roślin. Zawartość próchnicy w naszych glebach jest niewielka. W związku z tym trzeba dążyć do utrzymania zrównoważonego bilansu substancji organicznej, czyli jej dopływ do gleby w formie resztek pożniwnych i korzeniowych oraz nawozów naturalnych, organicznych i poplonów powinien być zbilansowany. Bilans składników powinien być zrównoważony i nie powinien być mniejszy niż mineralizacja spowodowana uprawą roślin. Niekorzystnym zjawiskiem obecnie jest zbyt duży udział roślin zbożowych w strukturze zasiewów oraz ograniczenie areału uprawy roślin motylkowych i poplonów. Kolejnym czynnikiem degradującym jest erozja, czyli proces zmywania, żłobienia lub zwiewania wierzchniej warstwy gleby. Szkodliwość erozji wodnej polega na niszczeniu wierzchniej, a częstą głębszych warstw gleby oraz na przemieszczaniu składników mineralnych zawartych w glebie do wód powierzchniowych. Ważnym czynnikiem degradującym uprawną warstwę gleby jest również erozja wietrzna. Silne zagrożenie tego typu erozją występuje głównie na glebach lekkich. Erozja wietrzna powoduje mechaniczne niszczenie roślin, odsłanianie ich systemu korzeniowego oraz zanieczyszczenie wód powierzchniowych i powietrza pylistymi częściami gleby. Degradacja fizyczna polega na stracie określonej masy gleby w wyniku procesów erozji wodnej i wietrznej oraz na pogorszeniu struktury i właściwości powietrzno-wodnych gleby (zaskorupienie, zbitość, rozpływanie się gleby). Przy zaniechaniu wapnowania, które powinno być systematycznie prowadzone co 4-5 lat występuje zakwaszenie gleb. Gleby zakwaszone tracą korzystną dla upraw strukturę gruzełkowatą. Na glebach lekkich następuje ich rozpylenie, tracą one zdolności buforowe, spada aktywność biologiczna, zmniejsza się pobieranie makro i mikroskładników, występuje przyśpieszona erozja wodna i wietrzna. Gleby ciężkie stają się „zlewne” – ulegają zamuleniu, spada zawartość frakcji powietrza glebowego, uruchamiają się duże ilości toksycznego dla roślin glinu ruchomego i manganu. Procesy te prowadzą do zmniejszania się żyzności gleby czyli jej zdolności do wydawania dużych i o pożądanych cechach jakościowych plonów roślin. W związku z tym ochrona gleby jest szczególnym obowiązkiem rolnika, dla którego stanowi ona warsztat pracy i podstawę utrzymania. Jako przykład ilustrujący potrzebę takiego, a nie innego postępowania względem gleby, gdyż ona w większej części swojej masy jest organizmem żywym, mogę podać to, że w Stanach Zjednoczonych Ameryki, tam gdzie uprawiano kukurydzę w monokulturze nastąpił proces wyjałowienia gleb polegający na zaniku mikroflory glebowej i w konsekwencji jest tak, że na tej glebie nic nie chce rosnąć…
W jaki sposób należy chronić gleby przed erozją i degradacją fizyczną?
1. Na gruntach podatnych na erozję wodną należy prowadzić określony sposób gospodarowania i stosować zabiegi przeciwerozyjne ograniczające spływy powierzchniowe wód np. (orkę pługiem obracalnym odkładając skiby w kierunku wzniesienia lub zadarnianie tych miejsc gdzie występują stale spływy powierzchniowe).
2. Erozję można w znacznym stopniu ograniczyć stosując płodozmiany przeciwerozyjne, w których skład powinny wchodzić rośliny motylkowe i ich mieszanki z trawami oraz rośliny ozime tj. stosowanie tzw. „zielonych pól”.
3. Poprzez uprawę poplonów ścierniskowych, które najlepiej jest pozostawiać nie przyorywane na okres zimy w formie mulczu.
4. Na glebach zagrożonych erozją w stopniu silnym, jako dodatkowy zabieg przeciwerozyjny, poleca się głęboszowanie w odstępach 3-4 letnich. Zabieg ten spulchnia glebę likwidując tzw. ,,podeszwę płużną” i ułatwia wsiąkanie wody do głębszych jej warstw, co zwiększa pojemność wodną gleby.
5. Do najskuteczniejszych zabiegów przeciw erozji wietrznej poza wymienionymi zalicza się zakładanie i pielęgnowanie śródpolnych pasów zadrzewień i zakrzaczeń.
6. Utrzymanie gleby w dobrej strukturze – dobra struktura gleby wytwarza się w wyniku świadomego postępowania rolnika, które polega na właściwym doborze i kolejności roślin w zmianowaniu, prawidłowym wykonywaniu zabiegów uprawowych, zapewniających dobre spulchnienie roli i wyrównanie jej powierzchni, utrzymaniu optymalnego odczynu gleby i zawartości substancji organicznej oraz zapewnieniu sprawnego działania systemu melioracyjnego, odwadniającego i nawadniającego glebę.
7. Orka powinna być wykonywana przy optymalnym uwilgotnieniu gleby i w kolejnych latach na nieco inną głębokość. Wykonywanie orki gleby nadmiernie uwilgotnionej i stale na tę samo głębokość prowadzi do wytworzenia podeszwy płużnej, utrudniającej przesiąk wody i przenikanie powietrza oraz rozrost korzeni w głębszych warstwach gleby.
8. Zabiegów uprawowych powinno się wykonywać tak dużo jak to jest konieczne, a zarazem tak mało jak jest to możliwe.
9. Gleby zdegradowane są najczęściej silnie zakwaszone i o bardzo niskiej zawartości przyswajalnych składników pokarmowych. Gleby użytków rolnych powinny wykazywać wartość pH w granicach 5,0 do 7,0. Wartość pH poniżej 4,5 sygnalizuje niebezpieczeństwo degradacji gleby, a wartość powyżej 7,0 świadczy o jej alkalizacji, która może wykazywać ujemne skutki dla gleby i roślin.
10. Odczyn gleby wywiera wpływ bezpośredni i pośredni na wzrost, rozwój i plonowanie roślin. Wpływ pośredni polega na zmianie przyswajalności składników pokarmowych, zmianie toksyczności składników szkodliwych, a także na zmianach składu i aktywności mikroorganizmów glebowych.
11. Stosowanie dobrze rozłożonego obornika i kompostów, przyorywanie znacznych ilości resztek pożniwnych i uprawa roślin wieloletnich zwiększają liczebność dżdżownic i aktywność biologiczną gleby.
12. W zmianowaniu należy unikać zbyt częstej uprawy po sobie roślin powodujących tzw. zmęczenie gleby (koniczyna, burak, kukurydza, łubin). Do zmianowań wysyconych zbożami powinno się wprowadzać rośliny sanitarne (owies, rzepak, rośliny strączkowe), zapobiegając nagromadzaniu organizmów szkodliwych.
Jakie są minimalne wymagania dotyczące utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej?
Utrzymanie gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska polega na:
1. Uprawie roślin lub ugorowaniu gleby – w przypadku gruntów ornych.
2. Koszenie trawy co najmniej raz w roku w okresie wegetacyjnym – w przypadku łąk.
3. Wypasanie zwierząt w okresie wegetacyjnym traw – w przypadku pastwisk.
Wymienione grunty rolne nie powinny być porośnięte drzewami i krzewami, z wyjątkiem drzew i krzewów nie podlegających:
– wycięciu, zgodnie z przepisami o ochronie przyrody,
– mających znaczenie dla ochrony wód i gleb,
– niewpływających na prowadzoną na tych gruntach produkcję roślinną,
– dopuszcza się przemienne użytkowanie łąk i pastwisk,
– łąki, pastwiska i ścierniska nie powinny być wypalane.
W przypadku gruntów ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20° grunty te nie powinny być:
1. Wykorzystywane pod uprawę roślin wymagających utrzymywania redlin wzdłuż stoku.
2. Ugorowane jako ugór czarny.
3. Wykorzystywania pod uprawę roślin wieloletnich powinna:
– być utrzymywana okrywa roślinna lub ściółkowanie w międzyrzędziach,
– albo uprawa powinna być prowadzona metodą tarasową.
Zgodnie z rozporządzeniem uznaje się, że grunt orny był ugorowany, jeżeli grunt ten podlegał:
– zabiegom uprawowym, przy czym nie był obsiewany przez okres dłuższy niż 6 miesięcy lub
– co najmniej jednokrotnemu koszeniu w terminie do dnia 15 lipca.
– grunt orny nie powinien być ugorowany przez okres dłuższy niż 5 lat.
W/w wymagania są obowiązujące zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 kwietnia 2004 roku. Dz.U. nr 65 poz. 600 w sprawie minimalnych wymagań utrzymywania gruntów rolnych w dobrej kulturze rolnej. Niezastosowanie się rolników do wymienionych wymagań, może skutkować sankcjami finansowymi wynikającymi z zawieszenia dopłat obszarowych.