Budowa gospodarki niskoemisyjnej z jednej strony jest odpowiedzią na wyzwania związane ze zmianą klimatu, z drugiej to kreowanie rozwoju gospodarczego w sposób zrównoważony.

Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii może być szansą na wyrównanie warunków rozwoju, tym bardziej że zróżnicowanie zasobów obszarów wiejskich tworzy szerokie możliwości kreowania innowacji i wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE). Mogą one stać się jednym z ważniejszych czynników rozwoju obszarów wiejskich, redukując deficyty w zaopatrzeniu w energię i tym samym stabilizując warunki prowadzenia działalności rolniczej i gospodarczej oraz mogą stanowić źródło dodatkowych dochodów mieszkańców wsi. To przekonanie było impulsem do opracowania przez Fundację Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej raportu „Program Gospodarki Niskoemisyjnej na terenach wiejskich”. Opracowanie to zawiera m.in. analizę obecnego stanu sieci dystrybucyjnych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji na terenach wiejskich oraz potencjału rozwoju obszarów wiejskich pod kątem możliwości, jakie stwarza wykorzystanie odnawialnych źródeł energii dla poprawy sytuacji w zakresie zaopatrzenia w energię polskiej wsi. W raporcie wskazano także na szanse rozwojowe, jakie niesie za sobą wykorzystanie mikroinstalacji OZE w wiejskich gospodarstwach rolnych i domowych, ale również na konieczność dalszych prac legislacyjnych, które wzmocnią rozwój tzw. energetyki prosumenckiej, społecznej albo obywatelskiej.

Energetyka prosumencka

Model energetyki prosumenckiej to taki, w którym odbiorca energii jest jednocześnie jej producentem i konsumentem. Produkując ciepło lub energię elektryczną na własne potrzeby, prosument może ewentualnie ich nadwyżki sprzedać (odstąpić). Dynamiczny rozwój energetyki prosumenckiej obserwowany jest w coraz większej liczbie państw w Europie i na świecie (np. w Wielkiej Brytani uruchomiono w 2010 r. specjalny program dedykowany energetyce prosumenckiej, który zakłada, że do roku 2020 powstanie ponad 40 tys. MW nowych mocy, głównie w postaci instalacji fotowoltaicznych na dachach gospodarstw domowych czy przydomowych elektrowni wiatrowych, dla których rynek brytyjski stanowi swego rodzaju eldorado). Główne elementy składowe systemu energetyki prosumenckiej to małoskalowe instalacje OZE, które produkują energię elektryczną na potrzeby gospodarstwa domowego oraz sprzedają ją do sieci: moduły fotowoltaiczne, małe turbiny wiatrowe, urządzenia kogeneracyjne na biomasę czy gaz (w tym płynny).

Inteligentne urządzenia: np. pralki, suszarki do ubrań, zmywarki są sterowane w taki sposób, aby dostosować się do zmiennej taryfy sprzedawcy energii.

Centralny system zarządzania temperaturą potrafi automatycznie regulować temperaturę w obiekcie w oparciu o informacje od dostawcy prądu o kosztach energii w taryfach dynamicznie dostosowanych do obciążenia sieci, jak również odpowiadać na potrzeby domowników.

Samochody elektryczne pozwalają w znaczny sposób ograniczyć zużycie energii na transport, a jednocześnie mogą być magazynami energii elektrycznej.

Prosumenci wytwarzający energię elektryczną z mikroinstalacji będą mogli odsprzedać nadwyżki energii elektrycznej sprzedawcom (spółkom obrotu np. Energia Obrót) zobowiązanym do jej zakupu z urzędu. Zgodnie bowiem z zapisami ustawy Prawo energetyczne, energię elektryczną wytworzoną w mikroinstalacji przyłączonej do sieci dystrybucyjnej znajdującej się na terenie obejmującym obszar działania sprzedawcy, oferowaną do sprzedaży przez posiadacza mikroinstalacji jest obowiązany zakupić ten właśnie sprzedawca. Zakup tej energii odbywa się po cenie równej 80% średniej ceny sprzedaży energii elektrycznej w poprzednim roku kalendarzowym (tzw. cena rynku konkurencyjnego określana przez Prezesa URE). Warunkiem zakupu jest jednak konieczność zaoferowania energii zobowiązanemu sprzedawcy z urzędu przez prosumenta. W opracowaniu wskazano, m.in. na przykładzie doświadczeń niemieckich, na potrzebę tworzenia warunków do organizowania spółdzielni energetycznych, zrzeszających zarówno jednostki samorządu terytorialnego, jak i osoby prawne oraz osoby fizyczne. W Niemczech wieś energetyczna jest wsią, w której społeczność lokalna wzięła sprawę energii odnawialnej w swoje ręce i w rezultacie końcowym tego działania produkuje się energię odnawialną na potrzeby mieszkańców i nadwyżki są sprzedawane do sieci krajowej. Natomiast spółdzielnie bioenergetyczne powołano w oparciu o statut i korzystano poprzez aplikację w ramach istniejących projektów pomocy z różnych źródeł i możliwości dofinansowania przedsięwzięć produkujących energię odnawialną na większym obszarze, np. gminnym lub powiatowym. Jak podkreślili twórcy opracowania, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii na terenach wiejskich stanowi odpowiedź na wyzwania związane ze zrównoważonym rozwojem gospodarczym Polski oraz jej konkurencyjnością na rynkach światowych. Dzięki budowie inteligentnych sieci energetycznych, małych elektrowni fotowoltaicznych i wiatrowych, instalacji mikro-kogeneracyjnych, np. kolektorów słonecznych, pomp ciepła czy magazynów ciepła, można zminimalizować problemy związane ze zmianami zapotrzebowania i przerwami w dostawach prądu oraz wynikającymi z tego stratami dla działalności gospodarczej i rolniczej na terenach wiejskich. Jest to szczególnie ważne w okresie, gdy przewidziane są deficyty w zaopatrzeniu w energie elektryczną z powodu wycofywania z eksploatacji elektrowni węglowych. Jak wynika z dotychczas przeprowadzonych badań, stan systemu energetycznego na obszarach wiejskich jest na bardzo niskim poziomie, zarówno pod względem infrastrukturalnym, jak i jakości zasilania. Instalacje energetyczne (przesyłowe) wymagają modernizacji, gdyż są eksploatowane już ponad 30 lat. Nawet około 30% polskiej sieci dystrybucyjnej kwalifikuje się do jak najszybszej wymiany ze względu na stan techniczny. Problemem są stare stacje transformatorowe i stare linie. Większość strat sieciowych (przesyłowych) ma miejsce właśnie w sieciach dystrybucyjnych. Zwłaszcza na obszarach wiejskich odczuwane są problemy z zasilaniem związane ze słabym stanem infrastruktury. Sytuacja w zakresie zasilania w energię elektryczną na obszarach wiejskich musi ulec zmianie, aby polska wieś, a tym samym polska gospodarka mogła się rozwijać. Proponowane rozwiązania energetyki prosumenckiej w zakresie OZE są w stanie równoważyć zapotrzebowanie energii elektrycznej lokalnie, gdyż będą rozmieszczane w systemie rozproszonym. Opracowany raport wskazuje korzyści, jakie niesie za sobą inwestowanie w technologie wykorzystujące OZE, zwłaszcza inwestycje związane z przemianą gospodarstw domowych i rolnych w mikroinstalacje. Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej liczy na to, że zebrane w raporcie materiały będą także pomocne przy wyznaczaniu kierunków rozwoju gmin w zakresie gospodarki niskoemisyjnej.

Do tej pory w polskiej polityce energetycznej prezentowany był przede wszystkim punkt widzenia wielkich, często państwowych korporacji, który nie zawsze uwzględniał specyficzne warunki, panujące na terenach wiejskich, które stanowią około 93% obszaru Polski, zamieszkiwane są przez blisko 40% populacji, są miejscem pracy 12,8% ogółu zatrudnionych i generują 5% polskiego PKB (w tym 3% z rolnictwa). W Polsce są to zazwyczaj obszary o największym bezrobociu, w tym bezrobociu ukrytym (wg dr Bożeny Karwat-Woźniak z IERiGŻ rolnictwo ukrywa 600 tys. bezrobotnych). Należy stwierdzić, że rozwój wsi, a szczególnie rozwój innowacyjnych form działalności gospodarczej na terenach wiejskich wymaga znacznego poprawienia jakości zasilania w energię elektryczną. Rozwiązaniem mogłaby być gruntowna modernizacja sieci dystrybucyjnych, ale jest to zadanie niezwykle kosztowne i czasochłonne. Znacznie szybszym rozwiązaniem byłoby uruchomienie Programu Rozwoju Energetyki Niskoemisyjnej na Obszarach Wiejskich. Rozwój gospodarki niskoemisyjnej na obszarach wiejskich powinien realizować się w trzech podstawowych kierunkach:

– poprawy efektywności energetycznej,

– rozwoju rozproszonych, niskoemisyjnych źródeł energii jako Gminnych Centrów Energetyki Niskoemisyjnej i Prosumenckich Źródeł Energii,

– rozwoju Inteligentnych Sieci wraz z całym zapleczem usługowo-logistyczno-operacyjnym na podstawowych poziomach napięć (niskim i średnim).

Prawie wszystkie wyżej wymienione przedsięwzięcia traktowane są przez Komisję Europejską priorytetowo, tzn. jako istotne, rozwijające gospodarkę niskoemisyjną i przeciwdziałające zmianom klimatu, co oznacza, że mają pierwszeństwo w przydziale środków pomocowych. Warto zwrócić uwagę na fakt, że małe instalacje mogą dawać szereg dodatkowych korzyści. Na przykład, w odniesieniu do współspalania biomasy, wysokiej jakości kotły małej mocy są bardziej efektywne (praktycznie 3-krotnie), przez co do produkcji tej samej ilości energii wykorzystywanych jest mniej lokalnych zasobów energetycznych. Ponadto wymiana indywidualnego kotła węglowego na kocioł biomasowy przyczynia się nie tylko do redukcji emisji gazów cieplarnianych, ale również do ograniczenia tzw. niskiej emisji innych zanieczyszczeń tj. dwutlenku siarki, tlenków azotu. Istniejąca w gospodarstwach wiejskich substancja mieszkaniowa (ale także budynki gospodarcze), mimo że w wielu przypadkach wymaga remontów i modernizacji (w tym termomodernizacji), jest przydatna do montażu różnorodnych urządzeń OZE, w tym kolektorów słonecznych, pomp ciepła czy też instalacji fotowoltaicznych. W wielu przypadkach możliwa jest również wymiana kotłów grzewczych na kotły wysokosprawne energetycznie – to się opłaci. Pomimo wskazanego potencjału i potrzeb obszarów wiejskich w zakresie wykorzystania OZE, trzeba mieć świadomość, że zwłaszcza w przypadku rodzin rolniczych istotną przeszkodą we wdrażaniu na większą skalę niż obecnie rozwiązań niskoemisyjnych jest brak możliwości sfinansowania mikroinstalacji (zarówno ze środków własnych jak i przy wykorzystaniu kredytów). Zachętą do podejmowania działań w tym kierunku jak na razie jest oferta banków finansujących do 45% dotacji w ramach Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie instalacji kolektorów słonecznych.

W województwie podlaskim mamy dużo firm instalatorskich oferujących usługi w tym zakresie i dzięki temu ten kierunek OZE jest realizowany. Z najnowszych informacji dotyczących programów priorytetowych NFOŚiGW wynika, że w obecnym rozdaniu na lata 2014-2020 będą możliwości skorzystania z programów Kawka likwidacja niskich emisji, Bocian na instalacje rozproszone dla przedsiębiorców, Sowa na instalacje OZE dla gmin.

Ważną informacją dla rolników jest to, że dotychczasowy program – kolektory słoneczne kończy się i zostanie zastąpiony programem prosument.

Eugeniusz Mystkowski

W opracowaniu korzystałem z Programu Gospodarki Niskoemisyjnej na terenach wiejskich pod kierunkiem prof. PW Krzysztofa Żmijewskiego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej w Warszawie.